در آمد
راه تجاری مسیری است که کالا می پیماید تا از محل تولید شد به مکان فروش برسد. در میان راهِ مسیر های طولانی ،مکان هایی برای رفع نیازمندی های کاروان ها ساخته می شد. متناسب با میزان رفت و آمد در این مسیر ها ، استراحتگاه ، روستا و یا شهرهایی در درازای زمان بنا می شد. در محل تلاقی راه های پر آمد و شد، شهرها گسترش بیشتری داشت و سازماندهی شهری بر پایه اقتصاد تجاری شکل میگرفت.



یک روستا بزرگ که بر پایه اقتصاد کشاورزی بنیاد گرفته و شهری که بدلیل نظامی بنا شده با یک شهر تجاری نه تنها از جهت ریخت شناسی (مورفولوژی) شهری و ساماندهی داخلی بلکه از جهت مدیریت و ساختار اجتماعی- سیاسی تفاوت اساسی دارد. کاربرد بنیادین شهر تجاری، داد وستد کالا و به همراه آن تبادل فرهنگ و تمدن است ،ماندگاری و گسترش تجارت موجب شکل گیری شهر های بزرگ و کلان شهر ها در ادوار مختلف تاریخ بوده است ، همچنان که تغییر مسیر راه های تجاری به کاهش شکوفایی وگاهی به نابودی شهر ها می انجامد.
تجارت نه تنها به پیدایش دانش جغرافیا کمک کرد بلکه موجب رشد علومی چون اختر شناسی و ریاضیات هم بود. سفر های دور ودراز همراه کاروان و یا سفر های دریایی ، باعث کنجکاوی بشر برای شناخت طبیعت _( جهت وزش باد ها، جریانات آب دریا ها، شناخت فصول ، خطرات جانوران …) شد .کشف سرزمین های دیگر و مردمان دیگر به معنی آشنایی با شیوه زندگی و تغذیه آنها و انتقال تجربیات ، دانسته ها و علوم آنها شد : نه تنها ادویه هند غذای روزانه اروپایی را خوش طعم کرد، بلکه عدد صفر ! هندی مایه پیشرفت ریاضی شد . از چین کاغذ به بغداد رسید و توسعه علوم را در چهار گوشه دنیا آسان تر نمود .( البته کرونا هم آمد!) هلوی ایرانی به سیسیل رفت و تجربه دولتمداری به رم. از آنسوی هم شرق همراه روغن زیتون از فکر و فلسفه یونانی سود برد و رم همراه کشتی های تجاری خود ،تکنیک راه سازی و سازه های آبی را در دنیای آن زمان ترویج نمود. از میان عواملی که در دنیای کهن موجب انتقال دانسته های بشری می شد، بازرگانی کم آزارترین بود ، دیگر عوامل شامل جنگ و جابجایی اجباری جمعیت و اشغال سرزمین های دیگران و……همه مایه مصیبت و مشکلات بعدی بود.
فهرست
راه های تجاری دردوره باستان.
نحستین راه های تجاری نزدیک چهار هزار سال پیش از میلاد در بین النهرین- میانرودان- شکل گرفت .کاوش های باستان شناسی در سومر حاکی از آن است که گونه ای سنگ سیاه از کرمان ، سنگ های قیمتی از بدخشان و محصولاتی از دره سند به شهر های سومر حمل می شده است . سومری ها از مسیر راه های آبی در خلیج فارس هم برای تجارت استفاده می کردند . نخستین پایگاه میانراهی در خلیج فارس در “دیلمان-بحرین” بنا شد. در فهرست های بازرگانی کالاهایی مانند پشم، ماهی، روغن، آرد، انجیر، خرما، جو و نقره دیده می شوند. بازرگانان نوعی قیر، سنگ کریستال، میوه، پر وسایر موارد به بین النهرین وارد می کردند. درشهر “اور”این بازرگانان از طرف دربار کنترل می شدند و به نفع کاخ تجارت می کردند. اما در دوره های دیگرمعابد آنها را کنترل می کردند.



پس از این دوره ، در همسایگی سومر فرمانروای امپراتوری کلده ،”سارگون دوم 2334-2279پ م “سرزمین گشائی های خود را بر اساس راه های تجاری ادامه داد. او ابتدا تمام جنوب عراق را فتح کرد و سپس از طریق فرات به شمال آمد وماری و ابلا* در سوریه امروز- را فتح کرد. این دو شهر دو مرکز مهم برای تجارت بود. در ماری شراب و در ابلا آهن تولید می شد. جانشینان سارگون هم راه او را ادامه دادند و به سمت ایلام آمدند. نتیجه اینکه بازرگانی در امپراتوری شکوفا شد. در اواخر هزاره دوم یکی از فرمانروایان هیتی-در جنوب شرقی ترکیه – فرامین سختی برای تجار خارجی وضع کرد. هر کسی حق تجارت در اوگاریت(شمال سوریه) را نداشت. تجارفقط در تابستان حق تجارت داشتند و هیچ تاجری از آناتولی حق خرید زمین یا خانه را در اوگاریت نداشت و اقامت دایم به کسی داده نمی شد.”
راه ابریشم
رهروانی که طی سده ها بخش هایی از شرق چین تا بنادر مدیترانه را با کاروان می پیمودند، هرگز تصور نمی کردند که گام هایشان، مایهِ داستان های پندار گونه ای برای بشریت آینده می شود : در نیمه سده نوزدهم میلادی یک باستان شناس آلمانی این مسیر را “جاده ابریشم” نامید و کاروان ها بازیگران نمایشی شدند که به این اسطوره شکل بخشید . این داستان در سال ۱۳۵پیش از میلاد با فرستادن سفرایی از سوی امپراتور چین به دره فرغانه در آسیای مرکزی آغاز گشت: اسب هایی زورمند و چابک این منطقه چشم سفرای چینی را خیره می نمود . همچنین شترهای دوکوهانه ای که کم می خورد و زیاد راه می رفت برای عبور از صحرای بی آب و علف ترکستان بسیار مناسب بود . در مدت کوتاهی مراوده گسترده ای میان چین از طریق آسیای مرکزی با نجد ایران و سرزمینی ها قلمرو رم به راه افتاد . ابریشم چینی خواهان زیادی در میان ثروتمندان ایران و رم یافت و و بازرگانان ابریشم ثروت فراوانی اندوختند. مهمترین کالاهایی که در این مسیر حمل می شد شامل ابریشم و نخ ابریشم ، کنف ، کتان و مشک و عنبر و کافور از چین و سنگ های قیمتی، اسب و شتر دوکوهانه از آسیای مرکزی و ادویه و عاج و عود از هند بود تجارت برده ، به ویژه صنعتگران ، و رامشگران بسیار رایج بود. اما این راه مسیر پیوند فرهنگی جوامع نیز بود ، دین بودایی از هند توسط پارت ها به چین منتقل شد و سوداگران شاخه نستوری مسیحیت را از شرق مدیترانه در شرق آسیا رواج دادند. داعیان مانوی نیز در مسیر همین راه چنان فعال بودند بطوریکه مانویت برای مدت دو سده دین رسمی سغد بود بعد ها اسلام هم از همین مسیر تا ترکستان چین پیش رفت.



منطقه سغد که در جلگه ای در بین رود های سیر دریا و آمودریا – سیحون و جیحون- قرار گرفته به دلیل وجود شهر های بزرگ و آباد و میانه راه بودن موقعیت ویژه ای داشت.
شهرهای در نجد ایران بلخ نیشابور ، هزار دروازه ،ری زنجان، همدان و تیسفون بر سر راه کاروان ها بودند تا تا حمل کالا را به بنادر شرقی دریای مدیترانه تسهیل نمایند.
پیدایش نامدار ترین راه تجاری جهان
نخستین ارتباط بین اقوام به منظور تبادل کالا بود. و راه لازمه آن بشمار میرفت در هزاره سوم پیش از میلاد تبادل کالا میان نواحی مسکونی بشر شکل گرفت. یک نمونه آن در همین عصر استفاده صنعتگران سومری در جنوب عراق از سنگ های گرانبهای آسیای مرکزی است در ساختن زینت آلاتی که در موزه های اروپایی به نمایش گذاشته شده است. این تحولات در بطن زندگی بشر رخ میداد که تعیین زمان آغاز و مرحله بندی برای آن، اگر ناممکن نباشد، بسیار مشکل خواهد بود . در میانه هزاره اول پیش از میلاد شاهد افزایش تعداد و ثروتمند شدن تمدن هایی در منطقه ارو آسیا هستیم .متفکران چون کنفسیوس و…در چین ، بودا در هند ، زرتشت در نجد ایران و سقراط در یونان نمایندگان درخشان این تمدن ها هستند. قوام یافتن چنین افکاری ناشی از شرایطی است که خود بر پایه افزایش مبادله فراهم شده است، که محور اصلی آن تبادل کالا و تجارت است . رونق تجارت به راه امن نیاز دارد و برای تامین امنیت نیز سازماندهی نیروی انسانی نظام مند را می طلبد، آنهم در مسیری به مسافت ۹ هزار کیلومتر شامل بیابانهای خشک و کوهستانهای سر به فلک کشیده !



.نظام های اجتماعی سازمان یافته در اطراف این مسیر هر یک به گونه ای تحت تاثیر این جاده قرار داشت: این راه ستون فقرات نظام و شریان اصلی ثروت در این پهنه از جهان بود . گرچه امکان تشکیل حکومتی که امنیت تمام آسیا را تامین نماید وجود نداشت، اما دولت -شهر های کوچک سومری و یا یونانی نیز پاسخگوی تامین امنیت چنین شرایطی نبود. از همین روی از همان هنگام شاهد شکل گیری امپراتوری های نسبتا بزرگی در چین ، در آسیای مرکزی مانند کوشانیان و هپتالیان و امپراتوری های فلات ایران و امپراتوری رم و بیزانس هستیم. اصلی ترین عامل اتحاد ها و جنگ ها طی سده های متمادی بر حول اداره این راه های تجاری شکل می گرفت. در جای دیگر به روابط شرق و غرب اوراسیا از این منظر خواهیم پرداخت
جاده ابریشم جدید بازسازی یک اسطوره .
از سال ۲۰۱۳ دولت چین با هدف های ژئواستراتژیک و اقتصادی دست بکار پروژه جدیدی با نام “جاده جدید ابریشم” شد. سخنگویان حزب کمونیست چین با یادآوری محوریت این جاده در جهان کهن و اهمیت تسلط برآن، از پروژه خود رونمایی نمودند. چون گذشته راه از” سی ان” یا “چی یان” در شرق چین آغاز میشود و پس از گذشتن از ایالت غربی چین به آسیای مرکزی میرسد واز راه ایران و عراق و ترکیه به مسکو رفته، سپس عازم رتردام هلند شده و به ونیز ختم میشود. راه آبی هم ونیز را از طریق دریای سرخ و دور زدن شاخ آفریقا و گذار از بنادر اقیانوس هند به چین باز می گردد. این مسیر آبی بین ۲۰ تا ۴۰ روز طول می کشد در حالیکه راه آهن در ۱۶ و با جاده ۱۱ روزه می توان این راه را طی نمود . طراحان چینی این پروژه خواهان همکاری روسیه و اتحادیه اروپا هستند. چین تاکنون پروژه هایی برای تامین انرژی خود در این منطقه انجام داده است از جمله احداث خط لوله گاز از ترکمنستان و ازبکستان به چین و ایجاد راه تا بندر گواتر، البته در پاکستان و نه در ایران!
این پروژه علاوه بر اهداف ژئو استراتژیک و اقتصادی ، راهی برای توسعه استان مسلمان نشین ترکستان چین هم هست و ایجاد شاهراه در کشور های همسایه این استان در آسیای مرکزی تامین امنیت آن را برای دولت مرکزی تسهیل خواهد نمود.
این پروژه عظیم حزب کمونیست چین با حال و هوای اساطیری رنگ آمیزی شده است. اگر بنای ای جاده و توسعه ان تا عصر حاضر به شکل خودبخودی انجام گرفت و روایات و داستان های رهروان ان در طول زمان به این جاده جنبه اساطیری داد – تا جایی که یونسکو آن را ثبت میراث جهانی نمود ،-دولت چین با تدوین این برنامه در پی تقویت جایگاه خود در جهان می باشد. تاریخ نگارش این هم نمونه ای از به روز شدن اسطوره ها در هزاره سوم پس از میلاد!
…………………………………………..
برای آگاهی بیشتر :
– تاریخ ساسانیان سعید نفیسی
– تاجیکان در آیینه تاریخ جلد سوم امامعلی رحمانف
– دایره المعارف بزرگ اسلامی : جلد هفدهم از ص۲۵۰ تا ص ۲۵۸ عنایت رضا جاده ابریشم:
Vers une nouvelle route de la soie Le dessous des cartes [ Arte ]
Passé-Présent n°۲۳۳ : sur la route de la soie
Silk rode ; Sogdian Traders and Others Along the Silk Roads with Judith Lerner
https://www.youtube.com/results?search_query=silk+road+
Judith Lerner of the Institute for the Study of the Ancient World at New York University discusses Sogdian traders and others along the Silk