فهرست
خاک ،
ابر و باد و مه وخورشید و فلک در کارند —تا تو نانی به کف آری و به غفلت نخوری
جغرافیا چون محدوده سرزمینی ،که تاریخ در آن رخ می دهد پایه ای ترین پدیده شکل گیری جوامع بشری است. شناخت موقعیت طبیعی یک سرزمین کلید فهم چگونگی نحوه زیست اجتماعی (یکجا نشینی یا کوچ نشینی)، نوع فعالیت معیشتی آنها(کشاورزی یا دامداری ) نوع صناعت را بدست می دهد.عامل جغرافیا حتی در چگونگی روابط اجتماعی و ساختار سیاسی جامعه و ارتباط با دیگر جوامع موثر است . بیک کلام سرنوشت انسان بر روی این زمین می گذرد وجغرافیا سن تاتر تاریخ است .
کوه های هندوکش که فلات ایران را از دره سند جدا می کند و منبع اصای آب افغانستان است ، رود هیرمند از آن سرچشمه می گیرد و به دریاچه هامون در نزدیکی زابل می ریزد./دریاچه مقدس در آیین زرتشتی
حافظه خاک
سر زمین ما رخداد های طبیعی را در دل کوه و دره و دشت و کویرش حک کرده است و تغییرات آب و هوا در اعصار گونا گون دریا و دریاچه ها را در اطرافش گسترانده و در کوه هایش گاهی جنگل انبوه و گاه تنگ رویانده است ، آفتاب سوزانش بخش وسیعی از این سرزمین را به کویر و شوره زار بدل ساخته و در کوهپایه های آن زمین های مناسب محدودی برای کشت و کار باقی گذشته است.
برای کشف و شناخت آنچه بر این سرزمین و مردمانش گذشته ، پرسش آغازگر اینست که ایران ما کجاست؟و جایگاه فلات ایران در گستره خاکی و در ارتباط با همسایگانش چگونه است؟
فلات ایران یا فلات آریا /در گویش افغانستان/ منطقه ایست که در میان آسیای مرکزی و خاورمیانه قرار گرفته است. این فلات در نزدیکی اتصال افریقا به “پلاک اورازی ” *جای داشته است. در دوره چهارم زمین شناسی پلاک شبه جزیره عریستان از افریقا جدا شد ه و با پلاک “اورازی” برخورد نمود ، شدت این برخورد موجب پیدایش رشته کوه های زاگرس شد .شبه قاره هند نیز که ابتدا جزیره ای بود به “اروازی” برخورد کرد و رشته کوه های جنوب آسیاو از جمله البرز را شکل داد. البرز در شمال ، زاگرس **در غرب و جنوب و هند و کش در شرق، فلات ایران را محدود می کند .این فلات بیش از دو سوم مساحت امروز ایران ، بحش وسیعی از افغانستان ، بحش غربی پاکستان و قسمتی از جنوب ترکمنستان را در بر می گیرد . شهر های تبریز ، شیراز ، کویته و راولپندی چهار گوشه این فلات قرار دارند.
از منظر توپوگرافی /علم بررسی پستی و بلندی ها/هرچند سخن از فلات ایران است ، اما زمین این فلات مسطخ نیست و در داخل آن هم رشته کو ه هایی اینجا و آنجا پراکنده است، که از آن جمله اند رشته کوهی در شرق خراسان و بلندی های حاشیه کویر لوت.( هرگاه سه نقطه ایرانشهر قم و سبزوار را به هم متصل کنیم ، مثلثی خواهیم داشت به وسعت بیش از 300 هزار کیلو متر مربع که دو بیابان عظیم دشت کویر در شمال و کویر لوت در جنوب را در بر خواهد داشت).
دو رشته کوه ه زاگرس و البرز کارکرد چند گانه ای دارند ، از یکسو منابع آبی این سرزمین را تامین می کنند و از سوی دیگر مهمترین معادن آن ، مواد اولیه صناعت را از روزگاران پیش از تاریخ برای باشندگان این مناطق فراهم نموده است این رشته کوه ها چون حصاری فلات ایران را در بر گرفته است. منابع آبی را نیز براساس این حصار ها می توان به دو دسته تقسیم نمود : رود هایی که در درون فلات ایران جاریست و غالبا در داخل فلات ایران در زمین های خشک مسیر شان ناپدید می شوند . (البته حوضه آبریز دریاچه ارومیه و بختگا ن از این روند مجزا ست.) بطور کلی داخل فلات ایران بر خلاف بسياري از كشورهاي بزرگ آسيا كه رودهاي دائمي و پر آب دارند، از داشتن رودهاي بزرگ محروم است واين امر نتيجهي مستقيم شرايط خشك و نامساعد آب و هوايي ایران است. دجله و فرات در هلال سبز ، آمو دریا و سیر دریا در شمال شرق و رود سند در جنوب شرقی هندوکش نمونه هایی از رود های پرآب نزدیک به فلات ایران است . زرد کوه واقع در چهار محال بختیاری ، منبع آب ایران
در جدار خارجی زاگرس و البرز ، رود ها ی بزرگ و کوچکی جاریست که به خلیج فارس و دریاچه مازندران می انجامند و مسیر این رودها حاصلخیز ترین زمین های کشاورزی ایران را در بر می گیرد از جمله اینکه چهار رودخانه اصلی ایران از زاگرس میانی سرچشمه می گیرند و دشت حاصلخیز خوزستان را ابیاری کرده به خلیج فارس می ریزند و در قسمت شمالی البرز ده ها رود کرانه دریای مازندران را به پر آب ترین منطقه ایران تبدیل کرده است . رود های ایران به جز کارون فابل کشتیرانی نیست و ایران از داشتن راه های آبی داخلی که نقشی ارتباطی موثر و کم هزینه ای را در ایجاد تمدن ها ایفا کرده اند محروم بوده است.
آب
جدول رودخانه های اصلی ایران
کارون پرآب ترین و طولانی ترین رودخانه ایران زاینده رود هنگام عبور از سی وسه پل اصفهان
کوهرنگ سرچشمه دو رود کارون و زاینده رود ، هر دو رودخانه در سال های اخیر با بحران شدید آب روبرو است.
| زاینده رود | زاگرس کوهرنگ | 360 | چهار محال بختیاری اصفهان | گاو خونی | چادگان -بتونی | 1470 | 1349 | ||
| کرج | البرز | البرز مرکزی | حوض سلطان | امیر کبیر بتونی | 1340 | ||||
| هیرمند/هیلمند | هندوکش | 1100 | افغانستان زابل | دریاجه هامون | |||||
| هری رود | هندوکش | 1100؟ | هرات ، سرخس ، ترکمنستان | ترکمنستان | |||||
| اترک | کوه های خراسان شمالی | 699 | خراسان ، گلستان، ترکمنستان | دریای مازندران | |||||
استان زنجان با بیش از 40 سد بیشترین تعداد سد را میان استان های ایران دارا می باشد
بزرگترین دریاچه های ایران : ارومیه 4868 کیلومتر مکعب، نمک قم4806 کم،جازموریان 1098، فارس: بختگان 750 ، طشک 442 کم مهارلو 208.
میزان بارندگی سالانه برحسب میلیمتر در چند شهر : پر باران ترین رشت 1015 ، کمترین یزد 29، اصفهان 67، تهران 156.
کمبود آب در داخل فلات ایران موجب کاهش حاصلخیزی خاک و در مجموع سطح نازل جمعیت شده است . جمعیتی که در واحد های روستایی پراکنده و با آب محدود و زمین کم محصول ، تنها با پشتکار وسخت کوشی به تولید مشغول بوده اند و با همه این کمبود ها این مردمان سخت پایبند مرز و بوم خود بودند .مردمی کشاورز و یک جا نشین که در طول تاریخ کمتر دیده شده که دست به مهاجرت بزنند . حتی کوچ نشینان نیز هیچگاه از ییلاق و قشلاقشان دور نمی شدند. زیست دراز مدت و وابستگی به حاک ، از این انسان های زحمتکش مردمانی صلح جو ، تابع قدرت و تا حدودی سازشکار ساخت .
سر زمین های قابل کشت فلات ایران فلات ایران و مناطق همجوار آه از منظر جغرافیای طبیعی
کشاورزی با منابع محدود آب ، آن ها را به استفاده از قنات *** سوق داد ، قنات هایی که گاها درازایشان به ده ها کیلومتر می رسید و از آنجاکه همواره احتیاج به مرمت و نگهداری داشت ، به ساختار اجتماعی گسترده ای نیاز دارد تا اداره این منابع آب و توزیع آن تامین گردد. نقش میراب و مقامات دولتی در این سرزمین از ویژگی های ساختار جوامع داخل فلات ایران است . بر خلاف تمدن های میانرودان ، دره سند و یا سواخل شرقی مدیترانه که در آنجا دولت – شهر های مستقل به وجود آمد، چنین ساختاری در فلات ایران یافت نشده است *4. در دولت-شهر ها صنعت و تجارت نقش بنیادین پدید آورنده روابط اجتماعی و ارتباطات بین شهری بود . شهر های کهن ایران بیشتر جنبه اداری و نظامی داشت و نقش آنها بیشتر اداره سرزمین های تحت حکومتشان بود . حتی تجارت هم نقشی کاملا فرعی در شهر های قدیمی ایران داشت .
بخش دوم : نخسنین “جهانی شدن”
………………………………..
زیر نویس
- “اورزی ” به آسیا و اروپا گفته می شود ، اما “استپ اروازی” از مولدوی در شمال شرقی دریای سیاه آغاز شده ، اکراین ،قزاقستان ، شمال اسیای مرکزی، ترکستان چین ، مغولستان و منچوری را در بر می گیرد
زاگرس** رشته کوههای زاگرس حاصل یک فعالیت تکتونیکی یعنی برخورد دو صفحه تکتونیکی اوراسیا و عربستان هستند. این چین خوردگی متوقف نشده و دگرگونی زمین در غرب ایران و منطقه زاگرس همچنان ادامه دارد. چین خوردگیهای متعدد و وجود گنبدهای نمکی فراوان، زاگرس را به منطقهای نفت خیز تبدیل کردهاست.
** *در شهر های سومری نوعی سنگ سیاه از کرمان وارد می شد و محصولاتی هم از دره رود سند و دیگر نقاط هند . متقابلا در جیرفت و شهر سوخته نیز محصولاتی آثاری از تمدن های میانرودان یافت شده است .
*4 البته شوش و بلخ در دوره هایی دولت شهر بودند .احتمال وجود دولت -شهر در تمدن جیرفت هم وجود دارد.
…………………
مآخذ:
