راه

دررابطه با سفربه

ارمنستان

روایت دوم
بر گرفته از تاریخ قوم عهد عتیق:

سرزمین عدن : سرزمین حاصلخیزی بود به نام عدن،که در سرحدات شرقی خود باغی داشت بس با شکوه .این سر زمین در ضلع شرقی سلسله کوه های پهناوری قرار داشت که دشت بین النهرین را از صحرای اسیای مرکزی جدا می کرد ، مرکز این سرزمین در حد فاصل دو دریاچه بزرگ وان و ارومیه قرار داشت. دره های بکر و دشت های سر سبز عدن را کوه های رفیع برف پوشی احاطه کرده بود با دامنه هایی نهفته در جنگل انبوهی از درختان کاج و سرو. بعد ها پارسیان این سرزمین را پاییریدایسا یا پردیس = فردوس خواندند.

چهار رود بزرگ دنیای عتیق از عدن جریان می یافت. از این چهار رود حدقل – دجله وپرات- فرات در غرب عدن بودند .دو رود دیگر یکی جیحون بود که در سرزمین کوش جریان داشت و دیگری پیشون –سفید رود بود که پیچو تاب خوران از سرزمینحویله می گذشت و در شرق بالا می امد.
در بخش شرقی ناحیه ی کم جمعیت عدن،دره شرقی –غربی طویلی بود که کوه های بلند از سه طرف احاطه اش می کرد.در شمال این دره، کوه های کوش قرار داشت و پشت ان جیحون …..شرق این دره کوه سبلان بود…….رشته کوه جنوبی هم در انتهای غربی دره به گران کوه سهند ختم می شد …….بعد از پهن دشتی باتلاقی و نمکزار به دریاچه ی شور می رسید که ارومیه نام داشت.

این سوژه را به اشکال مختلف در کتابهای تاریخ ارمنستان هم دیدم .

 

از ارومیه گفتیم و ارمنی ، دو نکته به یاد امد که شاید به یاد اوریش بیارزد:……..در زمان محاصره تبریز بوسیله نیرو های طرفدار محمد علیشاه ، خبر امد که بعضی قبایل محلی به تحریک عثمانی در نزدیکی ارومیه به دهات ارامنه و اسوری دستاندازی می کنند. ستار خان و یارانش ، با همه کمبود ها و سختی ها عده ای تفنگچی برای حمایت ارامنه و اسوری ها فرستادند.

دو اینکه در کتاب “روابط؟ فرهنگی فرنگی در ایران” ، خانم ناطق توضیح مفصلی از مدارس نوین در دهات ارامنه در اذربایجان می دهد:در اذربایجان غربی-بویژه حول و حوش ارومیه و سلماس و در اذربایجان شرقی – در اطراف خلخال

مسیر طالبی

این بار روای ما، مردی است از خطه اصفهانی که درهند صاحب جاه و مقام بود . او میرزا ابوطالب خان

نام داشت و در سده 19 به بلاد فرنگ سفر کرد . داستان سفرش را در خصوص معرفی اروپاییان به مردم فارسی زبا ن زیر عنوان ” مسیر طالبی” نگاشت که قسمتهای کوتاهی از انرا برای همسفران نقل می کنم . او شرح مفصلی از شکوه و جلال شهر های اروپایی و اداب و رسوم مردم ان دیار می دهد که بسیار اموزنده است ، اما چشم تیز بین او به زندگی روزمره اهالی تهیدست شهری و روستای هم هست :

ذکر روستا های فرانس. “اما اوضاع رستاق و دهاقین فرانس به غایت نا پسندیده و مطلقا نسبتی به شهر های خود ندارد.لباس و مقال زنان انقدر نا ملایم است که دیدن ان دهشت و نفرت می اورد، لباس دیهاتیان هند مقابل ان لباس اهل بهشت می نماید. مسافرخانه ها به حدی کثیف که بعد عبور که بعد عبور دریا تا پرس- نام شهری در فرانسه – ظبط خود از رفتن مکان ضرور- توالت- نمودم. اما چون اوضاع مکان ضرورهای پرس هم قریب بدان یافتم، به ضرورت اختیار کردم . طعام و شراب دیهات هم به همین نسبت.”

خوشبختانه کاروان ما از این مناطق گذر نکرد!

 

ادامه “مسیر طالبی” . دو قطعه کوتاه انتخاب کردم که اولی بی ارتباط به سفرما نیست و دومی پیشینه وقایعی است که در روزگار ما می گذرد :

“ذکر شهر سیواس” – در ترکیه امروز. سیواس شهر بزرگ، در ثلث راه استنبول و بغداد واقع است . اما پر از گل ولای – بدلیل برف- و متعفن چناچه مترددین تا کمر در ان فرو می روند.مهمان پاشا در انجا بودم .خانه اش کثیف و پر از شپش بود.تمام راه از توقات تا سیواس ، کوهستان بلند صعب المسلک بود ، و تمام را برف فرو گرفته بود .بباید دانست که از توقات تا دیاربکر و ماردین همه ارمنیه شمرده میشود.ان طرف این کوه ها ، قارص و ارزن الروم است . دارالملک ارمنیه-منسوب به روم- پنج فرسخی دست چپ ما ماند. این قارص به وان و ایروان ، یعنی بردع*، ارمنیه منسوب به ایران ، که شیخ نظامی در اسکندر نامه وصف او کرده …”……………………………………………………………………………………………

نقل از کتاب عالم ارای عباسی

نامه وهابی های میان رودان به فتحعلیشاه قاجار، ادبیات بعد از دو قرن عوض نشده!! نقل از کتاب عالم ارای عباسی

 

بر گرفته از کتاب “میترا ایین و تاریخ”

 

……ارمنیان، ازنگاه سیاسی، از زمان هخامنشیان رابطه تنگاتنگی با فلات ایران داشتند …انها همان خدایان ایرانیان را می پرستیدند ومیترا نیز یکی ازمهمترین این خدایان بود.واژه ارمنی برای پرستشگاه ، مهان است . که معنای ان مهر کده می باشد….داستان زاده شدن میترا از صخره و اقامت مهر=میترا روی صخره در شعر های حماسی مردم ارمنی به یادگار مانده است.

….پس از جنگهای پارت ها و رمی ها ، بنا بر عهد نامه صلح میان دو امپراتوری تیرداد ،برادر پاشاه اشکانی از سوی دربار پارت به سمت شاه ارمنستان تعیین شد . اما این سمت می بایست از سوی رم تایید می گردید. در مراسم اولیه که میان تیرداد و سردار رمی در شرق فرات برگذار شد، هرچند از میترا نامی برده نشد اما مراسمی که به این مناسبت انجام گرفت و بویژه مراسم غدای دستجمعی از اداب میترایی بود . اما در هنگام انتصاب دوباره تیرداد در رم توسط امپراتور نرون ، از میترا با تاکید نام برده شد. …از سخنان تیرداد روشن است که مراسم انتصاب برای او مراسم میترا بوده است.زیرا میترا برای پارتیان و ارمنیان خدای پیمان و پیوند های شخصی است.

در سده چهارم میلادی ، به هنگام مسیحی شدن ارمنستان ،گریگوری مقدس پرستشگاه میترا در اسیای صغیر را ویران کرد.در این باره اگاتا نجلوس می گوید: او-گریگوری-نیز به پرستشگاه مهر که پسر اورمزد نامیده می شد ،امد .سکونتگاهی که در زبان پارتی باگایاریچ گفته می شود و ان پرستشگاه را تا پایه ویران نمود و گنجینه های انرا به تاراج برده میان بی چیزان تقسیم نمود و محل پرستشگاه را به کلیسا پیشکش نمود .

حتی در سده نوزدهم هنوز در ارمنستان میان داستان های برجسته حماسی ارمنی داستان میترا گزارش میشود که در پیوست این کتاب میتوانید انرا بخوانید.

14 July 2019

نوشته های پراکنده در باره ارمنستان

نامه های پدری به دخترش ،جواهر لعل نهرو  ،

اریایی ها

نهرو تاریخ جهان44: اریا یی های که یونان رفتند مانند اریایی های که به هند امدند در ان روزگار های سابق بسیار خشن و جنگجو بودند. انها بسیار نیرومند و دلیر بودند  و مردمان ارامتر و متمدن تری را که بر خودشان می یافتند از میان میبردند یا انها را بخود جذب میکردند و در خود مستحیل میکردند…..زمانیکه به هند امدند تا اندازه  زیادی تحت  تاثیر تمدن  قدیمی تری که در هند بود قرار گرفتند…..بهمین ترتیب اریایی ها یی که به یونان رفتند نیز قاعدتا  تحت تاثیر تمدن قدیمی تر کنوسوس که در یونان شکفتگی داشت واقع شدند.

…68 اریایی ها خیلی از نژآد خودشان مغرور بودند و بتمام نژاد های دیگر بدیده حقارت می نگریستند.

55 اریایی  ها که قبایل صحرا گردی بودند و در جستجوی علفزار های برای حیوانات اهلی خود  دایما جا بجا می شدند و در حرکت بودند ، به اروپای مرکزی  رسیدند.نبظر می رسیدند که انها در ان زمان ها هیچ کار فوق العاده  و قابل توجهی  انجام ندادند.

کوروش یک امپراطوری وسیع بوجود اورد که مرز های ان تا نواحی غربی هند هم میرسید.-تا کجا؟…….داریوش حتی یک قسمت کوچک از هند در حدود سواحل رود سند  در قلمرو دولت او بود..گفته می شود که  مقادیر هنگفتی طلا  بعنوان دیه از استانهای هندی برای او فرستاده می شد.

61 هندو اریا یی ها که به هند امدند  توجه زیادی بنوشتن تاریخ نداشتند.

66 اریا یی ها که از ایران و بین النهرین  به هند امدند  با خود فن ساختما ن سازی را بهند اوردند.-در انزمانها در  این مناطق شهر های بزگی وجود داشت…اماکن سکونت اریا یی ها چه در شهر و چه در روستا از روی طرحهای  هندسی ساخته می شد.

تاریخ هند

زبانهای دراویدی که با زبان های سانسکریت اریایی خویشاوندی ندارد بسیار قدیمیست و برای خود ادبیات غنی و زیبایی دارد.

…گنگره ملی هند  بر خلاف دولت بریتانیای هند را بر اساس زبان تقسیم کرده است….این وضع مسلما بهتر است  زیرا تمامی یک گروه مردم را که به یک زبان واحد حرف می زنند و معمولا اداب و رسوممشابهی دارند  در یک استان قرار می دهد.

ارمنستان در روزگار ساسانیان

پرویز حسین طلایی

فلات ارمنستان را  سه فلات ایران ، بین النهرین،و اناتولی در بر گرفته است..این سرزمین از شمال به ایبری-گرجستان؟-کلخید ، البانی و از جنوب به اشور ، ماد و میان رودان  محدود می شد و از مغرب به مشرق گرفته تا ملتقای رود کورش –کورا – به ارس امتداد داشت. حدود غرب انهم به سرزمین کاپادوکیه می رسید.

سه دریاچه در این فلات وجود داردء وان ، ارومیه و سوان.

در اطراف وان  معادن  زر و سیم و مس و اهن و معدن های عمده نمک و براکس و ارسنیک فراوان است.

…ارمنستان یکی از منزلگاه های جاده ابریشم بود*- ارمنی ها چه زمانی کار با ابریشم را اموختند. درزمان صفویه انها را برای یاددادن این حرفه به شمال ایران کچاندند-و جاده شاهی داریوش هم از این منطقه می گذشت.

ارمنیان   هایک از اخلاف یافث پسر نوح بود که علیه بعل از تیتان ها ، پس از تخریب بابل ، شورش کرد  وبه سرزمین ارارت رفت و در کنار  دریاچه وان با او نبردکرد و او را کشت.

ریشه نژادی ارمنی ها  مورد گفتگوست  .  سوباری ها قدیمی ترین قومی بودند که در ارمنستان می زیستند…ملت ارمنی از ادغام تدریجی  قوم های ساکن در فلات ارمنستان  به وجود امده  است .تاثیراقوام  .ا عظیم “اقوام دریایی”***  در قرن 12 -13 پیش از میلاد  همراه با  اقوام تراکیا ، فریوگیای از بالکان به اسای صغیر امدند…..زبان جدید این اقوام  در گروه هند و اروپایی  می باشد.

فشار کارگزران اشوری موجب اتحاد اقوام ناییری شد و در سال 860 پیش از میلاد تحت رهبری ارامه حکومت اورارتو به وجود امد. این حکومتبه نام دولت وان نامیده می شود…مقاومت اورارتو ها در فلات ارمنستان و اسیای صغیر باعث شد که انها زیز سلطه اشور نباشندو امروزه جز دنیای سامی نژادان نیستند…در حدود سال 600 انها از سوی کیمری ها و مادها و  هیاسای اسیای صغیر مورد تاخت و تاز قرار گرفتند  و بالاخره حکومت انها  از میان رفت.و در سده  هفته تحت حاکمیت ماد ها درامدند….برای نخستین بار در در کتیبه سه زبانه داریوش –پارسی بابلی وایلامی-از سرمین  ارمنیاد نام برده شده است.

ا*** گفته می شود همین اقوام منشا نابودی تمدن کرت، کنعانی، و حتی مصر و میانرودان بودند.

در پی حمله سارگن پادشاه اشور به ماد  تعدادی از روسای قبایل ماد مطیع انان شدند.پس از چندی مادها با اتحاد با قبایل محلی

در اواخر سده هفتم  مادها و بابلی ها و ارمنی ها  نینوا ، پایتخت اشور را فتح کردندو متصرفات اشور را میان خود تقسیم کردند. در این تقسیم ارمنستان به حکومت ماد الحاق شد…..در همین دوره دولت لیدلیه، وارث فریژیه،  شهر های فینقیه

شروع به دست اندازی به قلمرو ارامنه کرد..چندی نگذشت که میان دولت ماد و لیدیه – هوخشتره و الیات- درمیان سال های 590-585 در گیری شد که در نهایت به صلح انجامید  و رود هالیس – قزل ایرماق  به عنوان سر حد دولتین  تعیین گردید. کیاکسار /هوخشتره  بین سالهای 609-610 پایتخت باستانی اورارتو را تسخیر کرد  و حکومت انرا به یک شاهزاده ارمنی سپرد- اینطور که مشاهده می شود همین سیستم را با کمی تغییر هخامنشیان  از ماد ها به ارث بردند….در دوره بعد تیگران پادشاه ارمنستان در کنار کورش قرار گرفت و در جنگ با اژدهاک سپاه او را شکست داد و او را کشت..ارمنستان جزو مستملکات  هخامنشیان باقی ماند..ارمنیان بعد از مرگ کمبوجیه در بهمراه دیگر ایالت های اسیای صغیر به شورش پرداختند. در زمان داریوش  ارمنستان به رده ساتراپی تنزل کرد.و دو فرن در چنین وضعی باقی ماند.و خراجی در حدود 400 تالان نقره پرداخت می کردایالت

به اضافه 20 هزار کره اسب.ارمنستان سومین ایالت بود که مالیاتی سنگین پرداخت می کرد. بگفته هرودوت ارمنی ها در جنگ های مدیک در سپاه خشایار شاه نقش مهمی داشتند. چندین فرمانده از میان انها بود. در جنگ با اسکندر هم چهل هزار ارمنی در سپاه داریوش سوم بود . داریوش مدتها حکومت ارمنستان را بعهده داشت و بسیار محبوب بو..کورش کوچک در زمستان از ارمنستان گذشت.د.

……………….

نوشته های پراکنده در باره ارمنستان

حمله اسکندر برای ارمنستان دو نتیجه مهم داشت :استقلال و تماس مستقیم با تمدن هلنی.

تاثیر ارمنستان در روابط ایران  ورم در دوره سلوکی ها و اشکانیان:

اسکندر خود وارد ارمنستان نشد.اما ارمنستان مدت ها بهمان صورت ستراپی در داخل حکومت سلوکی باقی ماند.

..تعدادی از شاهان ارمنی نام های هخامنشی داشتند- خشایار ……

..رم انتیوخوس سوم را در جنگ ماگنزی  190 ق.م شکست داد  و به اسیا وارد شد. در صلح افامیه-اپامیا که پیروزی رم را قطعیت بخشید رم به ارمنی پایگاه فرمانروایان مستقل بحشید . این نخستین برخورد سنا با ارمنستان بود.

دوره اشکانیان

با بر قراری حکومت اشکانیان ستیز ارمنیان با سلوکیان جای خود را به مبارزه ارمنستان با پارت ها داد. ….در سال 95 پ.م پارت ها تیگران را بر تخت شاهی ارمنستان فرستادند و در ازای این خدمت 70 جلگه از خاک ارمنستان را به انها واگذار کرد…ارمنستان در زمان تیگران بزرگ به اوج قدرت رسید.پس از باز پس گیری جلگه ها  شمال سوریه را نیز اشغال نمود و به فینقیه و کیایکیه و چند شهر کاپادوگیه دست اندازی کرد و عملا همسایه رم شد.. و این سر اغاز جنگ با رمی ها بود ابتدا لوکولوس و سپس پمپی  ارمنستان را اشغال کردند  ولی خود مختاری انرا برسمیت شناختند تا این منطقه حایل میان  رم و پارت ها باشد…در زان جنگحران  ارتاوازد پادشاه ارمنستان  هم پیمان رمی ها بود و به انها پیشنهاد کرد سپاه رم از ارمنستان عبور نماید تا از تیر رس سواره نظام پارت ها در امان باشد اما کراسوس  در حران-سال 53- دپس از میلاد- بجنگ پارت ها رفت و خود او و پسرش در جنگ کشته شدند…

..کراسوس با این لشکر کشی قصد داشت بر راه ابریشم تسلط یافته  و مانع از اخذ حق العبور هنگفتی شود که پارت ها از این راه بدست می اوردند شود.

سلسله اشکانیان ارمنستان

پس از انقراض سلسله ارتاشسی ها ، رم  ارمنستان را به صورت یک ایالت تحت حاکمیت خود در اورد…تا اینکه در سال 51 میلادی بلاش اول به سلطنت رسید و برادر خورد بنام تیرداد به شاهی ارمنستان فرستاد و چالشی میان اشکانیان و رمی ها اغاز گشت. نرون به انجا سپاه فرستاد که بدست تیرداد کارش به شکست انجامید و مصالحه ای شد که تیر داد شاه باقی بماند اما تاج را از امپراطور رم بگیرد….شاهان اشکانی بمدت 4 سده در ارمنستان حکمرانی کردند..

در دوره تراژان  بار دیگر درگیری حاد شد. بطوریکه تا اواخر دوره اشکانی ارمنستان  بین دو امپراتوری دست بدست می شد.

                        نقش ارمنستان در روابط ایران و روم در دوره ساسانی.

 که  پادشاه ارمنستان را در رم بازداشت  کرد . جانشین او  ماکرینوس  پادشاهی ارمنستان را به تیرداد 2 واگذار نمود

اردشیر یکم در سال 224 اردوان پنجم  پادشاه اشکانی را در دشت هرمزگان ..اما پادشاهان محلی شکست داد و سلسه ساسانیان را بنیاد نهاد….اما پادشاهان محلی همچنان در میانرودان و ارمنستان باقی  ماندند.

سیاست ساسانیان از همان ابتدا نسبت به رم و سپس بیزانس تهاجمی بود – برعکس دوره پارتها….. ویلیام دریج ورس  این روابط را بسه دوره تقسیم نموده است: بین سالهای226-363 م. بیانگرنگرش تهاجمی ساسانیان است. مرحله 363-500 را در بر می گیرد که تضاد ها کاهش میابد  و مرحله سوم تا 630 میلادی ادامه می یابد که با سو ظن و جنگ همراه است.

توجیه ایدئولوژیک ساسانیان در جنگ با رم و سپس بیزانس  ، دستیابی به مرز های امپراتوری هخامنشی بود .* اما اینکه انها چه اگاهی از دوران هخامنشی داشتند ناروشن است . از سوی دیگر بنظر میاید که انها نام و خاطره اشکانیان را بدست فراموشی می سپردند.  ایا این دو برخورد متضاد  نشانشگر دلبستگی انان به ریشه مشترکشان  با هخامنشیان در قوم پارس و احساس خطر از  اشکانیان که هنوز رقیبی برایشان بود  …… حتی متون پهلوی ( نامه تنسر به گشنسب ) و مورخان سده نخست اسلامی ، خروج اردشیر بر اردوان را برای از بین بردن اثرات حمله اسکندر می دانند.بلعمی می نویسد: اردشیر گفت من خون دارا را طلب می کنم و ستم اسکندر را از ملک بردارم.

…نخستین حمله به خاک ارمنستان در سال 228 اغاز شد… پادشاه اشکانی ارمنستان ، خسرو،  سپاهیان اغوانی – البانی- و ایبری-گرجستان کنونی- را گرد اورد و دروازه  الان ها –تنگه ای در میان کوه های قفقاز- و دروازه  نگهبانی چور –در بند کنونی داغستان روسیه  را گشود ، انگاه سپاه هون ها را بیرون اورده بر پارسیان تاخت

…اردشیر در سال 229 م. به عزم نبرد با رم از فرات گذشت…….در 240 م  مناطق میانرودان ، دورا، کاره –حران کنونی -، نصیبیین و سرانجام هتره – الحضر در مغرب  باختری موصل- به تصرف ساسانیان در امدند.اما همچنان ارمنی ها در مقابل او ایستادگی می کردند.

  در زمان جانشین او شاهپور اول جنگ با رم از سر گرفته شد . ارمنستان به ایران تعلق گرفت .  گزارش این جنگ ها در کتیبه زرتشت امده است  .  پس از شکست فیلیپ  در عهد نامه صلح  رم می بایست 500هزار دینار به شا پور فدیه بدهد.

در نبرد سوم شاپور  با رومیان که در کتیبه کعبه زردتشت  در نقش رستم امده است ، شاپور والرین را در نزدیکی اودسا – الر ها  و اورفه نام امروزی – فز؟  با سپاه 70 هزار نفری رومیان شکست داده و امپراتور را دستگیر کرده به فارسمی فرستد. حکایت این پیروزی ها در نقش رستم ، بیشابور و داراب حک شده است .

 ارمنستان و ولیعهد نشین ساسانیان.

در اوایل حکومت ساسانیان فرمانده کل قوا ی ایران  حاکم ارمنستان بود

نرسی اولین وارث قطعی سلطنت بود که شاه ارمنستان شد. و برادر کوچکش شاه ایران شد و مجدد بر روی سکه ها نام شاه ایران و انیران ظاهر گردید.

 بعد از حمله نا موفق اورلیان ،  کاروس امپراتور رم  تیسفون را برای نخستین بار تصرف کرد ، اما در نزدیکی پایتخت ساسانی بطور مرموزی مرد.

…ارمنی ها بخاطر اختلافات دینی و مالیات های گزاف در سال 288 سر بشورش برداشتند وتیرداد سوم در سال 252 به رم پناهنده شد.و در جنگهای اتی ارمنستان غربی از ایران بمدت  نزدیک نیم قرن جدا شد 252-.288

کتیبه نرسی در پایکولی –مرز بابل – اشورستان

نرسی در جنگ نصیبین  زخم برداشت و خیمه شاهی همراه زنان و خواهران شاه و سردارانش بدست رمی ها افتاد و صلحی در اینمنطقه بر قرار شد که در نتیجه ایران می بایست از خاک ارمنستان  و بسیاری از استانهای  نزدیک ان چشم بپوشد . و سلسله اشکانیان ارمنستان دوباره قدرت گرفتند. این صلح 40 سال دوام اورد.

ارمنستان نخستین کشور مسیحی

  در سال 301 ارمستان مسیحیت ر بعنوان دین رسمی پذیرفت ..این سیاست بدنبال  قرار گرفتن این کشور همراه گرجستان امروزی- در مدار تمدن  یونانی – سریانی و در حقیقت برای حفظ استقلال ومقاومت در برابر ساسانیان بود… دررسال 313  هم بنا به فرمان میلان کنستانتین امپراتوررم دین مسیحیت را بعنوان دین رسمی  برسمیت شناخت. در همانزمان ایین زرتشت هم  بعنوان دین رسمی در دوره شاپور  دوم  جایگاه ممتازی داشت.

پس از این فرمان مسیحیان ایران مورد ازار و اذیت قرار گرفتند.* مورخان ارمنستان ، ارمنی هایی که به دین باستانی خود پایبند بودند ،به مثابه تبهکاران یاد میکردند که می بایست نامشان از صحنه تاریخ حذف شود.زیرا تاریخ گذشته تاریخ کفر و تفرقه بود.

قرن چهارم…..صلحی که زمان نرسی به اجرا در امده بود با حمله شاپور دوم به ارمنستان پایان یافت

 کتابشناسی

دایره المعارف  اسلامی

گزنفون:  انابازیس ، لشگر کشی کورش کوچک

م**موسی خورنی ، مورخ سده 5 میلادی  مولف تاریخ ارمنیایان.**

*فرایند رسمی شدن ایین زرتشت در دوره ساسانی و جایگاه کرتیر نگاه کنید به نوشته های  ایمانپور ، رجبی،الهیاریو تفضلی.

زمان          پادشاه ایران           شاه ارمنستان                                                     امپراتور رم – بیزانس

………………………………………….

242-272م  شاپور اول              شاهزاده  هرمز- اردشیر – از سوی ایران                  گردیانوس سوم، فیلیپ عرب؟

273-272 هرمز اول                نرسی ولیعهد ساسانی

173-276 بهرام اول

276-293 بهرام دوم                                                                                 کاروس .مرگ در تیسفون 283

 293-302نرسی                          تیرداد سوم  .                                              دیوکلسین 84-305

شاپور دوم

---

در باره مانی

 

منابع.   -“مانی و سنت مانوی ” فرانسوا دکره  عباس باقری  نشر فروزان.

–“مانی شناسی” حسن تقی زاده  انتشارات افشار.این نوشته تقی زاده در گذشته تخت عنوان مانی و دین او بچاپ رسیده است ، اما کتاب حاضر کاملتر است .تسلط تقی زاده به منابع شرقی ، جایگاه ویژه ای در این زمیته به او می دهد.

–“رازوری در ایین زرتشت “شیوا کایانی انتشارات ققنوس. علاوه بر دید نویسنده که روشنگر است و نه تکراری ، اصطلاحات  پخته و واژه های نو فراوان در کتاب هست. ترجمه واژه های  انگلیسی اخر کتاب بسیار مفید است

-مانی و تعلیمات او  نوشته گئوویدن گرن  ترجمه نزهت صفاری اصفهانی .نشر مرکز.      در رابطه پیشزمینه تاریخی و گسترش مانویت مطالب جالبی دارد .ملحقات اخر کتاب در رابطه با اطلاعات جغرافیایی مفید است

— “از زردشت تا مانی” جرادو مانلی  ترجمه        نشر مرکز. مقایسه دو ایین ایرانی از زاویه روستایی و شهری بودن ، پایگاه اجتماعی ، قومی و فرا ملی ، شرق و غرب ایران و دوران های تاریخی که هر یک از ان نشات گرفته اند .

_جنبش های مذهبی در ایران  تالیف عبدالرفیع حقیقت  انتشارات کومش. جلد اول . ارتباط با ادیان پیشین ایرانی.

_اصل و نسب دین های ایرانیان باستان  تالیف عبدالعظیم رضایی .  اطلاعات مفیدی در مورد ادیان بودایی ، یهودی، مسیحی و منداییان و شاخه صائبین این دین در ایران دارد .

یاد اوری تاریخی:

 

موضوعات وابسته :

• عرفان یهود و گسترش ان در میانرودان و انطاکیه
• ایین بودا در شرق ایران
• مسییحیت در عربستان
• مانی و انجیل  پل -پولوس؟- و انجیل توما- لوقا؟
• صائبین
• مانی، مزدک، ابومسلم ، بابک   1) ادامه در ارمنستان ، بوگومیل در بالکان ، کاتار در جنوب و … در شرق فرانسه . 2) ادامه در ایران .فرقه اسماعلیه
• شاپور اول و  رقابتهای دینی
• تبلیغات ضد رمی در دوره ساسانیان …فکر یونانی ف فرهنگ عرب