راه های چند گانه

در این بخش به راه های ارتباطی می پردازم ، اعم از راه های جغرافیایی  مانند  راه های دریایی  وخشکی، یا راه های ارتباطی میان انسان ها  مانند نوشته و مخابرات . راه های شناخت را هم در همین بحش جا دادم.

راه های جغرافیایی  میان دو منطقه  اساسا برای مبادله جنس و کالا ایجاد شده، و بازرگانی در ان   نقش درجه اول را دارد . در مسیر همین راه ها است که شهر های بزرگ بنا می شدو مناسبات انسان ها  گسترده می شد.اگر پیمودن راه در خشکی برای بشر آسان بود اما رودخانه های بزرگ و دریاها اغلب سدی عظیم بنظر می آمد که مانعی برای تمامی باشندگان دو ساحل بود. با این حال زمانی که به فنون اولیه دریانوردی آشنا شد ، جریان آب و  باد  پیمودن یک مسیر را آسانتر  و سریع تر نمود و شهر های ساحلی امتیازات بیشتری نسبت به شهر های دیگر یافت .

راه های ارتباطی  مخابراتی : پست ، تلگراف و تلفن  و سرانجام   انترنت نقش مهم در ایجاد ارتباط میان افراد بشر ایجاد کردند . ابزار های این نوع پیوند اعم از پوست حیوان یا کاغذ و چاپ هر یک تحولی عظیم در گسترش دانش بشری و شبکه های گوناگون در میان افراد جوامع  گوناگون  داشت .

راه های شناخت : بشر برای ادراک هستی و برقراری رابطه به دنیای ذهنی خود نیز راه های گوناگونی را آزموده است : ایمان ، عرفان ، فلسفه و علم هر کدام راهی در مقابل انسان قرار داده است .

 

راه ابریشم

رهروانی که طی سده ها قسمت هایی  از شرق چین تا بنادر مدیترانه را با کاروان می پیمودند ٍ هرگز تصور نمی کردند که گام هایشان سازنده داستان ها برای بشریت آینده می شود : اما در

نیمه سده نوزدهم میلادی یک باستان شناس آلمانی این مسیر را “جاده ابریشم” نامید و  کاروان ها  بازیگران نمایشی شدند که به  این  اسطوره  شکل بخشید . این داستان در سال  ۱۳۵پیش از میلاد  با فرستادن سفرایی از سوی امپراتور چین به دره فرغانه در آسیای مرکزی اغاز گشت .  اسب هایی قوی و چابک   این منطقه نظر سفرای چینی را جلب نمود .  همچنین  شترهای دوکوهانه ای که کم می خورد و زیاد راه می رفت برای عبور از صحرای بی اب و علف ترکستان بسیار مناسب بود . در مدت کوتاهی مراوده گسترده ای  میان چین از طریق آسیای مرکزی با   نجد ایران و رم  به راه افتاد . ابریشم چینی  خواهان زیادی در میان ثروتمندان ایران و رم یافت و و تجار  ابریشم ثروت فراوانی اندوختند. مهمترین کالاهایی که در این مسیر حمل می شد  شامل ابریشم و نخ ابریشم ، کنف  ، کتان  و مشک و عنبر و کافور  از چین و سنگ های قیمتی، اسب و شتر دوکوهانه  از آسیای مرکزی و ادویه و عاج و عود از هند  بود تجارت برده ، بویژه صنعتگران ، و رامشگران  بسیار رایج بود   اما این راه مسیر  ارتباط فرهنگی جوامع نیز بود ، دین بودایی از هند  توسط پارت ها به چین منتقل شد و سوداگران  شاخه نستوری مسیحیت را از شرق مدیترانه به چین بردند . داعیان مانوی نیز  در مسیر همین  راه چنان فعال بودند که در مدت دو قرن  در ناحیه .  این مسیر بسیار فعال بودند بطوریکه مانویت برای مدتی دین رسمی سغد بود.س. بعد ها اسلام هم از همین مسیر تا ترکستان چین پیش رفت.   منطقه سغد که در جلگه ای  در بین رود های   سیر دریا و آمودریا – سیحون و جیحون- قرار گرفته   به دلیل وجود   شهر های بزرگ و آباد  و میانه راه بودن  موقعیت ویژه ای داشت.

ش در نجد ایران بلخ  نیشابور ، هزار دروازه ری  زنجان، همدان و تیسفون  بر سر راه کاروان ها بودند تا   تا حمل کالا را به بنادر شرقی دریای مدیترانه تسهیل نمایند.

تاریخ:

نخستین ارتباط بین اقوام به منظور تبادل کالا بود. و راه لازمه ان بشمار میرفت    در هزاره سوم پیش از میلاد  تبادل کالا میان نواحی مسکونی بشر شکل گرفت. یک نمونه ان در همین عصر استفاده صنعتگران سومری در جنوب عراق  از سنگ های گرانبهای آسیای مرکزی است در ساختن زینت آلاتی   که در موزه های اروپایی به نمایش گذاشته شده است. این تحولات در بطن زندگی بشر رخ میداد که تعیین زمان اغاز و مرحله بندی برای ان،  اگر ناممکن نباشد، بسیار مشکل خواهد بود . در میانه هزاره اول پیش از میلاد شاهد افزایش تعداد و ثروتمند شدن تمدن هایی در منطقه ارو آسیا هستیم .متفکران چون کنفسیوس و…در چین ، بودا در هند ، زرتشت در نجد ایران و سقراط در یونان  نمایندگان درخشان این تمدن ها هستند.  قوام یافتن چنین افکاری  ناشی از شرایطی است  که خود بر پایه افزایش مبادله فراهم شده است، که محور اصلی ان تبادل کالا  و تجارت است . رونق  تجارت  به راه امن نیاز دارد و برای تامین امنیت نیز سازماندهی نیروی انسانی نظام مند را می طلبد،  انهم   در مسیری به مسافت ۹ هزار کیلومتر شامل بیابانهای خشک و کوهستانهای سر به فلک کشیده  !

.نظام های اجتماعی سازمان یافته در اطراف این مسیر هر یک به گونه ای تحت تاثیر این جاده قرار داشت: این راه ستون فقرات نظام و شریان اصلی ثروت در این پهنه از جهان بود . گرچه امکان تشکیل حکومتی که امنیت تمام اسیا را تامین نماید وجود نداشت،   اما دولت -شهر های کوچک سومری و یا یونانی نیز  پاسخگوی تامین امنیت چنین شرایطی نبود. از همین روی از همان هنگام شاهد شکل گیری امپراتوری های نسبتا بزرگی در چین ، در آسیای مرکزی  مانند کوشانیان و هپتالیان و  امپراتوری های فلات ایران و امپراتوری رم و  بیزانس هستیم. اصلی ترین عامل اتحاد ها و جنگ ها طی سده های متمادی بر حول اداره این راه های تجاری  شکل می گرفت. در جای دیگر به روابط شرق و غرب اوراسیا از این منظر خواهیم پرداخت

جاده ابریشم جدید  بازسازی یک اسطوره .

از سال ۲۰۱۳ دولت چین با هدف های ژئو استراتژیک و اقتصادی دست بکار پروژه جدیدی  با نام “جاده جدید ابریشم” شد. سخنگویان حزب کمونیست چین با  یادآوری  محوریت این جاده  در  جهان کهن و اهمیت  تسلط بران  ، از پروژث شان  رونمایی نمودند. چون گذشته  راه از” سی ان” یا “چی یان” در شرق چین اغاز میشود و پس از گذشتن از ایالت غربی چین به آسیای مرکزی میرسد واز راه ایران و عراق و ترکیه به مسکو رفته . سپس عازم رتردام هلند شده و به ونیز ختم میشود .  راه ابی هم ونیز را از طریق دریای سرخ و دور زدن شاخ آفریقا و گذار از بنادر اقیانوس هند  به چین باز می گردد.   این مسیر آبی بین ۲۰ تا ۴۰ روز طول می کشد در حالیکه  راه آهن در ۱۶ و با جاده ۱۱ روزه می توان این راه را طی نمود . طراحان چینی این پروژه خواهان همکاری روسیه و اتحادیه اروپا هستند. چین تاکنون پروژه هایی برای تامین  انرژی خود در این منطقه انجام داده است از جمله احداث خط لوله گاز از ترکمنستان و ازبکستان به چین و ایجاد راه  تا بندر گواتر ، البته در پاکستان و نه در ایران!

این پروژه علاوه بر اهداف ژئو استراتژیک و اقتصادی  ، راهی برای توسعه استان مسلمان نشین ترکستان چین  هم هست و ایجاد شاهراه در کشور های همسایه این استان در آسیای مرکزی تامین امنیت آن را برای دولت مرکزی تسهیل خواهد نمود.

این پروژه عظیم  حزب کمونیست چین با حال و هوای  اساطیری رنگ آمیزی شده است. اگر بنای ای جاده  و توسعه ان  تا عصر حاضر  به شکل خودبخودی  انجام گرفت و روایات و داستان های رهروان ان  در طول زمان به این جاده  جنبه اساطیری داد – تا جایی که یونسکو انرا ثبت میراث جهانی نمود ،-دولت چین با  تدویت این برنامه در پی تقویت جایگاه خود در جهان می باشد.

این هم نمونه ای  از به روز شدن اسطوره ها  در هزاره سوم پس از میلاد!

…………………………………………..

برای آگاهی بیشتر :

–              تاریخ ساسانیان  سعید نفیسی

–              تاجیکان در آیینه تاریخ جلد سوم  امامعلی رحمانف

–              دایره المعارف بزرگ اسلامی : جلد هفدهم از ص۲۵۰ تا ص ۲۵۸ عنایت رضا  جاده ابریشم:

Vers une nouvelle route de la soie Le dessous des cartes [ Arte ]

Passé-Présent n°۲۳۳ : sur la route de la soie

 Silk rode ; Sogdian Traders and Others Along the Silk Roads with Judith Lerner

https://www.youtube.com/results?search_query=silk+road+

Judith Lerner of the Institute for the Study of the Ancient World at New York University discusses Sogdian traders and others along the Silk

******************************

 

 

راه های تجاری

راه تجاری مسیری است  که کالا می پیماید تا از محل تولید شده  به مکان فروش برسد.  در میان راه مسیر های طولانی ،مکان هایی برای رفع نیازمندی های  کاروان ها ساخته  می شد. متناسب با میزان رفت و آمد در این مسیر ها ، استراحتگاه ، روستا و یا شهرهایی  در طول زمان پدید می اید. در محل تلاقی راه های پر آمد و شد، شهرها وسعت بیشتری می یابد و سازماندهی شهری بر اساس اقتصاد تجاری شکل می گیرد.  یک روستا بزرگ که بر پایه اقتصاد کشاورزی بنیاد گرفته، و شهری که بدلیل نظامی بنا شده  با یک شهر تجاری هم از جهت ساماندهی داخلی و هم از جهت مدیریت تفاوت اساسی دارد.

شهر تجاری کاربرد اصلیش  داد و ستد کالا و به همراه ان تبادل  فرهنگ و تمدن است ، تداوم و توسعه تجارت موجب شکل گیری شهر های بزرگ  و کلان شهر ها در ادوار مختلف تاریخ بوده است . گاهی تغییر مسیر راه های تجاری موجب از رونق افتادن شهرها و حتی نابودی آنها شده است

راه های تجاری در دوره  باستان.

نخستین راه های تجاری نزدیک چهار هزار سال پیش از میلاد در بین النهرین- میانرودان- شکل گرفت .کاوش های باستان شناسی در سومر حاکی از ان است که نوعی سنگ سیاه از کرمان ، سنگ های قیمتی از بدخشان  و  محصولاتی از دره سند به شهر های سومر حمل می شده است . سومری ها از  مسیر  راه های ابی در خلیج فارس هم برای تجارت استفاده می کردند . نخستین پایگاه میان راهی در خلیج فارس در “دیلمان-بحرین” بنا شد.

پس از این دوره ، در همسایگی سومر فرمانروای امپراتوری کلده ،”سارگوندوم ۲۳۳۴-۲۲۷۹پ م فتوحات خود را بر اساس راه های تجاری ادامه داد. او ابتدا تمام جنوب عراق را فتح کرد و سپس از طریق فرات به شمال آمد و ماری و ابلا* در سوریه امروز- را فتح کرد. این دو شهر دو نقطه مهم برای تجارت بودند. ماری شراب و ابلا آهن تولید می کرد. جانشینان سارگون هم راه او را ادامه دادند و به سمت ایلام آمدند. نهایتا مقدار زیادی کالا وارد امپراتوری شد و بازرگانان زیادی مشغول به مبادله شدند و این یکی از اهداف سارگون بود. در اواخر هزاره دوم یک شاه هیتی-در جنوب شرقی ترکیه  – فرامین سختی برای تجار خارجی وضع کرد. هر کسی حق تجارت در اوگاریت(شمال سوریه) را نداشت. تجار فقط در تابستان حق تجارت داشتند و هیچ تاجری از آناتولی حق خرید زمین یا خانه را در اوگاریت نداشت و اقامت دائم به کسی داده نمی شد.”

در فهرست های بازرگانی کالاهایی مانند پشم، ماهی، روغن، آرد، انجیر، خرما، جو و نقره دیده می شوند. بازرگانان نوعی قیر، سنگ کریستال، میوه، پر و سایر موارد به بین النهرین وارد می کردند. در شهر “اور”این بازرگانان از طرف دربار کنترل می شدند و به نفع کاخ تجارت می کردند. اما در دوره های دیگر معابد آنها را کنترل می کردند.

در آخر این نوشته  توضیحات بیشتری در مورد راه های دنیای باستان امده است.

راه های آبی

 

در روزگار پیشین دریا های و حتی رودخانه های پر اب همچون سدی میان انسان های ساکن دو سوی آب تلقی می شد .عبور از این مانع بزرگ و کشف” سرزمین های انسوی” آب ، رویایی بیش نبود.اما نیاز و کنجکاوی انسان باعث شد که به مرور زمان  به  رمز و راز آب و هوا پی ببرد . این سد به عاملی برای پیوند بدل شد.

راه های ابی  از بسیاری جهات آسان تر ، نزدیک تر و امن تر از راه های خشکی بود . بویژه برای حمل کالا های سنگین و حجیم. نخستین این راه ها که از ان ها با خبریم ، مسیر راه های آبی خلیج فارس است  در دوره تمدن سومر .و نخستین پایگاه میان راهی نیز در  “دیلمان-بحرین” بنا شد . در هزاره بعدی  فنیقی ها براستی مردمانی دریایی بودند ! انها  نخستین قومی بودند که  فصول و جهت باد های مختلف را شناختند و و زمانی که این باد ها بر بادبانهای ان ها وزیدن گرفت ، قوانین حاکم بر حرکت امواج را آموختند ،

 

ستارگان آسمان را راهنمای خود قرار دادند و تمامی سواحل مدیترانه به زیر نگین خود در آوردند : این مردم تجارت پیشه با کشتی هایی خود  در جابجای مدیترانه شهرک ها و شهرهایی بنا کردند و به تجارت با مردم محلی مشغول شدند. انها حتی  به اقیانوس اطلس هم رسیدند  ک، شهر زیبای “کدیس “در اسپانیا یادگار آنهاست.پس از انها نوبت به یونانی ها رسید تا  روغن زیتون و شراب و ظروف سرامیک صادر کنند  و گندم و ادویه و ….برده  برای کار در معادن نقره به  آتن می آورند ، سپس نوادگان فنیقی ها که در کارتاژ مستقر شده بودند با ناوگان پیشرفته کشتی هایشان تجارت مدیترانه  را بدست گرفتند . اما رقبای سواحل شمالی در رم در طی جنگ هایی که دو قرن به درازا کشید ،حاکمیت  راه ها را در  دریای و خشکی از ان خود کردند.                                                                                                                            سنگ کندی از کشتی رانان فینقی

 

مسیر راه های دریایی در زمان امپراتوری رم در دریای مدیترانه و دریای سرخ به مدد اسناد بازرگانی باقیمانده از  ان دوره  شناخته شده است.  برای راه های آبی دوره  جمهوری های تجاری ایتالیایی(ونیز، جنوا..)  و همچنین مسیر های دریایی کشتی های چینی  تا شرق آفریقا  حتی با نقشه های آن زمان هم در دسترس است .

تجارت نه تنها به پیدایش دانش جغرافیا کمک کرد بلکه موجب رشد علومی چون اختر شناسی و ریاضیات هم بود. سفر های دور ودراز همراه کاروان و یا سفر های دریایی ،  باعث کنجکاوی بشر برای شناخت طبیعت _( جهت وزش باد ها، جریانات آب دریا ها،  شناخت فصول ، خطرات جانوران …)  شد .کشف سرزمین های دیگر و مردمان دیگر به معنی آشنایی با شیوه زندگی و تغذیه  انها و انتقال تجربیات ، دانسته ها و علوم  انها شد : نه تنها ادویه هند  غذای روزانه اروپایی را خوش طعم کرد، بلکه عدد صفر ! هندی مایه پیشرفت ریاضی شد . از چین کاغذ به بغداد رسید و توسعه علوم را  در چهار گوشه دنیا آسان تر نمود .( البته کرونا هم آمد!)  هلوی ایرانی به سیسیل رفت و تجربه دولتمداری اش به رم. از انسوی هم شرق  همراه روغن زیتون از فکر و فلسفه یونانی سود برد و  رم همراه کشتی های تجاری خود ،تکنیک راه سازی و سازه های آبی را در دنیای ان زمان ترویج نمود. از میان عواملی که در دنیای کهن موجب انتقال دانسته های  بشری می شد، بازرگانی کم آزارترین بود ، دیگر عوامل شامل جنگ و جابجایی اجباری جمعیت و اشغال سرزمین های دیگران و……همه مایه مصیبت و مشکلات بعدی بود   .

 

 

……………………………………………………………….

چند نمونه از مسیر های تجاری عصر باستان

راه هند : هزاره سوم پیش از میلاد   پس از گذر  از گردنه خیبر مسیر دره اباد و ثروتمند سند  را طی میکرد تا به فلات ایران برسد . این راه از سده  ششم  پیش از  میلاد توسط  پارس ها اداره می شد.

راه  لاجورد : از بدخشان پس از عبور از فلات ایران بسوی بنادر دریای مدیترانه میرفت. این راه هم از  سده سوم پیش از میلاد فعال بوده است . در این دوره در شهر های مختلف تمدن سومر  استاد تجارت (لوحه های گلی) در رابطه با سنگ های قیمتی وارد شده از بدخشان به دست امده است.

راه شاهی  شوش – سارد : بنا شده در سده ششم پیش از میلاد  برای ارتباط بین سارد- نزدیک ازمیر ترکیه،  با شهر شوش  و خلیج فارس  عمدتا به منظور اداری و نظامی به کار می رفت. اداره  ساتراپی های انطاکیه و بنادر شرق مدیترانه احتیاج به ارتباط سریع میان ساتراپ ها و حکومت مرکزی داشت .در طول این مسیر بیش از صد استراحتگاه وجود داشت که بیشتر برای تسریع در فرستادن  نامه ها و دستورات اداری  استفاده می شد.کاربرد تجاری این راه در بخش فلات  ایران ان بسیار حاشیه ای بوده است.

 

راه شاهی                                                                                                                                           جاده شاهی شوش -سارد و منزلگاه های اصلی ان

راه  ادویه : تجار یونانی و رمی از سده نخست پیش از میلاد از طریق  دریای سرخ و دریای عمان برای تجارت ادویه به هند می رفتند

راه عود :  ارتباط میان کناره شمالی و جنوبی  دریای مدیترانه تا پیش از سده هفتم میلادی  توسط امپراتوری های ایرانی (هخامنشی، پارت ها و ساسانیان ) اداره می شد .  راه ه عود در شبه جزیره عربستان و  بکارگیری راه آبی دریای سرخ   برای رفع این مشکل بود.

پیش از این تاریخ  از زمان تشکیل حکومت های ثروتمند در هزاره دوم در یمن (ملکه سبا) و  دولت های ثروتمند در شمال شبه جزیره عربستان – تمدن نبطی در اردن امروز به مرکزیت” پترا ” نیاز  عبور از صحرای خشک عربستان احساس می شد  و به و رشد واحه های میان راه برای تامین سفر کاروان ها  انجامید.

حبشه و شبه جزیره عربستان  به پترا (شهر تاریخی اردن) و بندر “تیر” در لبنان  وصل می کرد.

راه و مسیر های  فراوانی برای تهیه فلزات  ایجاد شد برای نمونه: مس(از کرمان) ، نقره(اتن)، طلا از (انطاکیه، غرب ترکیه) و در دوران بعدی راه های غارت طلا از پرو و کشور های غرب امریکای جنوبی.

از اسکاندیناوی  و دریای بالتیک  مسیرش را از رودخانه ولگا ادامه داده به دریای خزر می رسید.. مسیری که وایکینگ ها در سده دهم میلادی  / چهارم ه طی کردند و به شهر شمالی ایران رسیدند. داستان این سفر ها را جمالزاده در “تاریخ روابط ایران و روسیه” توضیح داده است . سکه های  کشف شده در دانمارک و کشورهای اسکاندیناوی  مربوط به دوره سامانیان است . گفته می شود که این سکه در در مبادلات داخلی این مناطق هم بکار  می رفته است.

اطلاع بیشتر از حضور وایکینگ ها در دریای خزر با این  پیوند  به زبان انگلیسی

https://en.wikipedia.org/wiki/Caspian_expeditions_of_the_Rus%27

راه موازی دیگری هم  مسیر ی است که  منطقه شمال اسکاندیناوی را از طریق گذر ار دریای بالتیک  و عبور از “کیف ” به بنادر دریای سیاه واز انجا به پایتخت بیزانس ” قسطنطنیه – استانبول می رسید.