راه

از پیدایش اسلام تا امپراتوری اموی

یاد اوری

نگاهی به راه طی شده در مقالات پیشین ، حاکی از انست که ما از  تمدن”هلنیسم ” ، همچون  امیزه ای از تمدن های شرق و غرب، اغاز کردیم . پس از تسخیر میانرودان و فلات ایران و  هند  بدست اسکندر در سده سوم پیش از میلاد  ، در طی چهار سده  جانشینان اسکندر هلنیسم  را در شرق مدیترانه از یونان تا مصر گستراندند. با اغاز تسخیر این سر زمین ها توسط امپراتوری رم ،  دستاوردهای  دیوانی  رم هم به ان افزوده شد و  امپراتوری روم شرقی یا بیزانس-سده 4 تا 15 م- تجلی فرهنگ  هلنیستی ،شیوه دیوانی وحقوقی رمی و دین مسیحیت  شد  .  ایین جهانشمول  مانی همین سده در امپراتوری تازه تاسیس ساسانی ترویج می شد ، اما متولیان ایین کهن اجازه رشد بدان ندادند. این دو همسایه  تا پیدایش اسلام بمدت چهار سده باهم در ارتباط بازرگانی و فرهنگی و در همان حال کشمکش و جنگ  بودند . اختلاف اساسی انها بر سر حاکمیت  بر جاده ابریشم ،ارمنستان و بنادر شرق مدیترانه بود .

توسعه راه های تجاری نه تنها موجب رونق اقتصادی شهر ها بود ، بلکه دراین  شهر بزرگی که عموما  در شرق مدیترانه ایجاد  می شد ، اقوامی با فرهنگ های گوناگون در کنار هم میزیستند . در چنین کلان شهر هایی ،خدایان قومی ناتوان از پاسخگویی به پرسش ها و خواست های مردمان  بودند. از همین روی مسیحیت در غرب و ایین مانوی در شرق با ویژگی فرا قومی  پدیدار شدند . دگردیسی مسیحیت در امپراتوری رم ، پیوند اقوام گوناگون  تحت حاکمیت رم را تقویت نمود . مشابه چنین روندی در زمان شاهپور اول  ساسانی در رابطه با ایین مانی اغاز شد ، اما با شکست مواجه گشت .و سرکوب مذهبی  در کنار شیوه کاستی حکومت ، پیوند های اجتماعی جامعه هر روز سست تر کرد.

جنگ های ایران و رم در چنین فضایی  ادامه داشت .  اما از سوی دیگر مسیحیت  شرقی در سده های  نخستین  میلادی در امپراتوری های ایرانی فضای امنی یافته بود و نستوریان در شرق مدیترانه   تا شبه جزیره عربستان    تحت حمایت  ساسانیان بودند و با کلیسای نستوری ایران رابطه خوبی داشتند . هر چند که از سده چهارم به بعد رفتار دوگانه ای از سوی حاکمان ساسانی  بر انها اعمال می شد . نستوریان که مورد ازار  کلیسای بزرگ روم شرقی بودند  در جستجوی مناطق امن تری که دور از مرکز قدرت امپراتوری باشد   تا به یمن هم رفته بودند ، جایی که در دوران پیش ، پذیرای ایین یهود هم بود و اسطوره ملکه سبا – بلقیس – همچنان  در یاد ها باقی بود. حضور اقوام یهودی در شبه جزیره  عربستان به یمن خلاصه نمی شد. قبایل یهود  در برحه های مختلف تاریخی به عربستان کوچیدند.اخرین بار در سال هفتاد میلادی ، زمانی که امپراتوری روم معبد اصلی شهر اورشلیم را  خراب وغارت کرد و یهودیان  را به بردگی کشاند,  چندین قبیله  به  سوی شبه جزیره عربستان امدند  و بعضی از انها در شهر یثرب  -مدینه – ساکن شدند.

عامل مهم دیگری که در تحول جوامع قبیله  عربستان رخ داد  امد وشد با شهر های حاشیه مدیترانه و بویژه بنادر   سوریه و فاسطین بود .این بنادر طی سده ها مقصد کاروان های ی بود که  کالا های شرق دور را  به شهر های ثروتمند  حاشیه مدیترانه  حمل می کرد .حاکمیت ساسانیان بر بخش وسیعی از این راه باعث  تغییر مسیر کاروان ها توسط امپراتوری روم شد  راه های فرعی از شرق افریقا و بویژه از “راه عود” در شبه جزیره عربستان رونق یافت.و این امد وشدها ،جابجایی قبایل را میان دومنطقه عربستان و شامات  را به دنبال داشت. حضور بیش از پیش قبلیل یهودی و رواج مسیحیت در عربستان به همراه رونق بازرگانی ، جامعه قبیله ای عربستان را  ابستن حوادثی کرد که جغرافیای استراتژیک هزار ساله را بر هم زد و تاریخ هزار و چهار صد ساله تا به امروز را متحول نمود.

 

جغرافیای  عربستان

بر گرفته از “تاریخ عربستان و قوم عرب ” .تقی زاده  انتشارات فردوس

“جزیره العرب چنانکه خود عرب ها  می نامند قطعه خاکی است تقریبا دو برابر مساحت ایران …و حدود ان از قرار ذیل است :فلسطین و شامات و عراق در شمال و خلیج فارس در مشرق و اقیانوس هند در جنوب و بحر احمر و ترعه سوئز در مغرب….. در شمال غربی  شبه جزیره از فلسطین تا  به عراق  صحرای نسیتا اباد و دارای واحه های قابل سکنی است . کمی در جنوب ان  کویر اغاز می شود  که از مغرب به مشرق قریب 640 کیلومتر و از شمال به جنوب قریب 320 کیلومتر طول دارد و بین جوف و جبل شمر و نجد  واقع است…در قسمت جنوبی مرکزی شبه جزیره هم کویر بسیار وسیع الربع الخالی است که تمام جنوب مرکزی و شرق عربستان را به استثنای سواحل عمان را شامل می شود ….نواحی اباد نزدیک به سواحل عبارتست از شبه جزیره سینا میان خلیج عقبه و فلسطین از مشرق و ترعه سوئز از مغرب .  در منتهی الیه حلیج عقبه بندر ایله واقع بود که مرکز مهم تجارت عربستان بوده است. در ساحل شرقی ان خلیج ابادی معروف به مقنا بوده که سکنه ان در زمان قدیم ظاهرا یهودی بودند.و در سال نهم هجری  با پیامبر عهد مصالحه بستند.

ناحیه حجاز از لحاظ تاریخ اسلام مهمترین قطعات عربستان است ….شهر مدینه یا یثرب  در حجاز و دور از ساحل است  در جنوب حجاز و نزدیک به ساحل مکه قرار دارد و بندر ان حجاز است  و طائف شهر ییلاقی در جنوب شرقی مکه واقع است. در جنوب حجاز تا  اقیانوس هند خطه یمن واقع است …پایتخت عربستان ، ریاض در نجد قرار دارد  که قلمرو ال سعود بوده است ” پایان نقل قول.

 

 

قبایل عرب

بنا به سنت اعراب به سه تبار تقسیم می شوند: 1) بائده  -بمعنی از میان رفته  مانند قبایل عاد و ثمود.

2) قحطانی . بنا به روایات ادیان ابراهیمی  ان ها   از نوادگان سام فرزند نوح هستند – از اعراب اصیل-  و دوازده قبیله عرب از تبار ایشان است. قحطان به همراه قوم خود، از منطقه بابِل یا شمال شبه‌جزیره، به منطقه یمن رفت. مجاور زندگی می کردند  و چون خاک یمن حاصلخیز بود زودتر متمدن شدند برخی از قبائل قحطانی پس از انحطاط دولت‌های جنوب و ویرانی سد مأرب * از یمن مهاجرت کرده و در مناطق مختلف شبه جزیره عرب منتشر شدند از جمله قبیله خُزاعه به منطقه مکه و اوس و خزرج به یثرب، مهاجرت کردند. زبان نخستین قحطانیان را سریانی دانسته‌اند

3) عدنانی- عرب عاریه، مستعرب –  در شمال عربستان  می زیستند.وخود را از تبار اسماعیل  برادر اسحاق  سر دودمان یهود- و پسر ابراهیم می دانند.قریش از تبار اینان بود.

رقابت میان این دو گروه بر سر  راه های تجاری  و مکه  باعث جنگ های زیادی در دوره پیش از اسلام  میان انها شد که در نهایت به فرمانروایی قریش خاتمه یافت.

“انچه سیمای مکه و قریش و دیگر اعراب ساکن انجا را سخت متحول کرد، ارتباط تجاری هاشم ابن عبدمناف با سر زمین مجاور شبه جزیره یعنی قلمرو شامی روم بود”.دایرت المعارف بزرگ اسلامی ”  دایره التمعارف بزرگ اسلامی ج .12ص636

مدینه به صورت عمده یک مرکز کشاورزی بود، در حالی که مکه  نزدیک راه تجاری واقع شده بود .

 

ادیان عرب  : بر گرفته ازدایره المعارف بزرگ اسلامی ج .12

در عربستان پیش از اسلام خدایان (مذکر یا مؤنث) به عنوان محافظین قبایل مختلف در نظر گرفته می‌شدند. آنچه امروزه کعبه خوانده می‌شود پیش از اسلام یک صحن مهم در عربستان در شهر مکه بود که شامل بت‌های مربوط به ۳۶۰ خدای محافظ قبایل مختلف می‌شد و هر سال اعراب برای به‌جا آوردن حج به مکه می‌آمدند. به غیر از خدایان قبیله‌ای، همه اعراب اعتقاد به یک خدای مشترک برتر به نام «الله» داشتند. اعراب اعتقاد داشتند که الله سه دختر دارد که آن‌ها نیز به نوبه خود خدا هستند. نام این سه لات، منات و عُزّی بود. برخی از قوم‌های یکتاپرست چون مسیحیان و یهودیان و همچنین پیروان آیین حنیف (حنفا) نیز در عربستان وجود داشتند،.

قبیله قریش، قبیله بسیار مهم و حاکم در مکه بود که پرده‌داری و کلیدداری کعبه را به‌عهده داشت.

یهودیان و مسیحیان عربستان :د.ب.12ص682

“بنی قینقاع یکی از 3 قبیله یهود مدینه  مقارن با هجرت  بود . گقته می شود که ایشان از یهودیانی باشند که بین سال های 70-135 میلاد در این شهر ساکن شدند..شاید امیختگی بیش از اندازه یهودیان و عرب ها گمان عرب بودن بنی قینقاع  را ایجاد کرده است…یهودیان  بازار و مناطق مسکونی ویژه داشتند و داخل بارو هایی به نام آطام(کام) زندگی میکردند . اما باید گفت که بنی قینقاع هیچ زمین کشاورزی یا نخلستان  نداشتند. و پیشه انان طلا سازی و بازرگانی بود.

یهودیان از دیر باز از نوعی نفوذ و قدرت سیاسی نیز بهره داشتند یهودیان در هنگام ورود پیامبر به مدینه   با  مسلمانان پیمان صلح بستند.اما پس از جنگ بدر  انها از اینده خود بیمناک شدند  و در اخر با بر جای گذاشتن خانه ها و بخشی از دارایی های خود مدینه را بسوی شام  ترک کردند. بهر حال  در جریان این اخراج   این قوم  ایه حمس نازل شد  و پیامبر برای نخستین بار  بهره مخصوص خویش از غنائم جنگی را بر گرفت  نخستین عید قربان هم پس از این پیروزی برگذار شد”

“یعقوبی مى نویسد: عرب به واسطه مجاورت با پیروان ادیان و آمد و رفت به کشورهاى دور و نزدیک، داراى ادیان مختلفى بودند، قریش و تمامى اولاد «معد بن عدنان» پاره اى از احکام دین ابراهیم را معمول مى داشتند. بدین گونه که به حج مى آمدند و خانه کعبه را زیارت مى کردند و مناسک و دیگر مراسم حج یادگار حضرت ابراهیم را انجام مى دادند…

از طرف دیگر به واسطه مجاورت با یهود و نصارا در یمن و نجران و خیبر، به مرور ایام گروهى از افراد قبایل عرب کیش یهودى و نصرانى را پذیرفتند. تبّع پادشاه یمن دو تن از علماى یهود را به نقاطى از یمن فرستاد و آن ها عده اى از یمنى ها را یهودى کردند. همچنین جمعى از دو قبیله «اوس» و «خزرج» پس از آن که از یمن بیرون آمدند و در مدینه سکونت ورزیدند به واسطه مجاورت با یهودیان خیبر و بنى قریظه و بنى نضير یهودى شدند. عده اى از افراد قبیله بنى حارث، غسانى، بنى اسد، بنى تمیم، بنى تغلب، طى، مذحج، بهراد، سلیح، تنوخ، و بنى لخم، کیش مسیحی را پذیرفتند. حجر بن عمرو کندى نیز مجوسى و زندیق شد

….بسیاری از عادات یهودیان میان ان ها متداول شده بود از قبیل ختنه، غسل جنابت دوری از زنان در مدت قاعدگی و تعطیل روز جمعه در مقابل شنبه”

پیدایش اسلام “نقل از  منبع پیشین”

“افزون بر یهودیان و مسیحیان ، افرادی در قبیله قریش نیز تمایل به یکتا پرستی داشتند  که به حنیفیان مشهورند،…..روزی که قریش در نخلستانی در نزدیکی طائف اجتماع کرده بودند و برای عزی که معبود بزرگ بنی ثقیف بود عید گرفته بودند.چهار تن از انها گفتند این مردم راه باطل میروند و دین پدرشان ابراهیم را از دست داده اند……..از ان روز خود را خنیف نامیدند و به دین ابراهیم در امدند… قبل از محمد انبیایی در نقاط مختلف عربستان بودند از جمله  هود درقوم عاد  و صالح  در قوم ثمود و شعیب در مدین…. امیه بن ابوصلت ، اهل طائف و قبیله بنی ثقیف  و معاصر پیامبر بود یکی از مشاهیر حنفا است که مردم را به خداشناسی دعوت می کرد. او زیاد به شام سفر می کرد و با راهبان وعلمای یهود و مسیحی به گفتگو می پرداخت ….زمانیکه خبر بعثت را شنید گفت  من بیش ار محمد از کتاب و اخبار ملت ها اطلاع دارم وعلاوه بر این زبان ارامی و عبرانی می دانم  پس به نبوت برازنده و شایسته تر هستم….در اشعار او کلمه جلاله الله  استفاده شده و بسیاری از الفاظی که در قران هست در گفته های او بوده است. …بسیاری از مشرکان قریش نام عبدالله داشته اند که از ان جمله پدر خود حضرت محمد است.پس دعوت به ترک بت پرستی و روی اوردن به خداوند بزرگ یک امر بی سابقه ای نبوده است. ”

گاهنامه پیدایش اسلام:

۶۰۵: (سال ۱۸ پیش از هجرت) میلاد فاطمه زهرا دختر محمد و همسر علی بن ابی‌طالب.

۶۰۵: (سال ۱۸ پیش از هجرت) محمد خانه کعبه را بازسازی می‌کند.

۶۱۰: (سال ۱۳ پیش از هجرت) نزول قرآن در غار حرا. محمد نخستین پیام را ازجانب خدا به وسیله جبرئیل دریافت می‌کند.

۶۲۰: (سال ۳ پیش از هجرت) سفر محمد به طائف و رویداد معراج پیامبر اسلام.

۶۲۲: اغاز سال هجری-این مبدا در زمان خلافت عمر تعیین گردید-. در این سا ل پیامبر اسلام به یثرب( که بعد ها مدینه خوانده شد)  هجرت کرد و علاوه برتبلیغ اسلام  اداره مسلمانان و سپس مدینه را نیز بعهده گرفت. در همان سال میثاقی  صلح با قبایل و خاندان های مهم یثرب بسته شد. هدف این پیمان پایان دادن به جنگ ها  و خونریزی میان دو قبیله اوس و خزرج  و قبایل متحدشان بود.

۶۲۴: (سال ۲ پس از هجرت) جنگ بدر، اخراج یهودیان بنی‌قینقاع از مدینه.

۶۲۴: (سال ۲ پس از هجرت) تغییر قبله مسلمانان از بیت المقدس به مکه.

۶۲۵: (سال ۳ پس از هجرت) جنگ احد، اخراج یهودیان بنی‌نضیر از مدینه.

۶۲۷: (سال ۵ پس از هجرت) جنگ خندق و اشغال بنی‌قریظه.

۶۲۸: (سال ۶ پس از هجرت) صلح حدیبیه و ارسال نامه از طرف پیامبر مسلمانان به پادشاهان سرزمین‌های اطراف با هدف دعوت ایشان به دین اسلام.

۶۳۲: (سال ۱۰ پس از هجرت) درگذشت محمد. درگذشت فاطمه دختر محمد. حجةالوداع و آخرین خطبه پیامبر و رویداد غدیر خم.

در عرض کمتر از بیست سال  سپاه مسلمانان متشکل از قبایل عرب  پس از فتح شبه جزیره عربستان ،  بحرین، عمان،یمن و حضر موت،  امپراتوری ساسانیان را در هم شکستند ، سوریه  مصر وقفقاز را تسخیر کردند و ضربات سختی به امپراتوری بیزانس در اسیای صغیر وارد اوردند . بخشی از این فتوحات در زمان خلیفه اول ابوبکر  632-34، و بخش اصلی ان در ایام حکومت خلیفه دوم عمر 634 -644 انجام گرفت. در عهد خلافت خلیفه سوم ، عثمان 644- 656، فرمانروایی سوری و شامات به معاویه سپرده شد.

655 ۵ ۳ هجری. اغاز خلافت علی ابن ابیطالب

۶۵۸:  ۳۸ هجری نبرد نهروان

۶۵۹: فتح مصر توسط معاویه یکم

۶۶۱: علی بن ابی‌طالب چهارمین خلیفه توسط خوارج ترور شد

۶۶۲: شورش خوارج

:732: 114 ه.ق اغاز  امامت 34 ساله امام جعفر صادق ، پایه گذار فقه شیعه. 18 سال حکومت او در دوره بنی امیه همزمان شده ، شورش ابو مسلم نیز در این زمان بود که مورد حمایت او واقع نشد