ماد ها/ نخستین دولت بزرگ داخل فلات ایران

                    ماد ها نخستین حکومت مهاجران تازه وارد را در فلات ایران بنا کردند. اتحاد ماد-بابل ، سرنگونی بزرگترین و مقتدر ترین امپراتوری آن زمان یعنی  امپراتوری آشور را در پی داشت. مادها پیش آهنگان دوره جدیدی بودند که به  سیادت حکومت های میانرودان،بین النهرین، بر فلات ایران پایان دادند و زمینه پیدایش امپراتوری هخامنشی را آماده نمودند.

امپراتوری هخامنشیان  پایان دوره سه هزار ساله تمدنهای میانرودان بود:.تمدنی پویا و خلاق که با دولت-شهرهای سومری جنوب میانرودان آغاز شد و با امپراتوری  ثروتمند،دانش دوست اما متعصب ،سلطه جو و غارتگر نئو آشوری به پایان خود نزدیک شد .و این بر عهده کوروش هخامنشی بود که با تسخیر بابل به عنوان تنها حکومت برجا مانده  دوره پیشین  ، منادی عصر جدیدی باشد.   

         مهاجرت مادها به فلات ایران:

 

               ماد ها جزو نخستین اقوام هند و اروپایی بودند که در نیمه نخست هزاره دوم ق .م.از آسیای میانه ، به تدریج  بسمت غرب ایران کوچ کردند. آن ها چند سده پس از زوال شهرها ی عصر برنز در غرب فلات مستقر شدند، به گفته دیاکونف(پژوهشگر نامدار دوره ماد) این مهاجرت باعث نابودی مردم بومی نشد (ص 99 تاریخ ماد مجموعه کمبریج). چرا که هم گروه های مهاجرین کوچک بود و هم مردم محلی کم شمار، و این امر آمیزش دو گروه را با مشکلات کمتری روبرو می ساخت.فرهنگ بومیان برای شرایط محلی مناسب بود و اغلب مورد پذیرش مهاجران قرار می گرفت . هر چند”این بومیان نخستین فلات ایران بودند که  به معنی واقعی نیاکان امروز مردم ایران هستند. اما در آغاز دومین هزاره ق.م بخش اعظم جمعیت ایران قطعا به زبان های هند و ایرانی و شاید زبان ایرانی باستان سخن می گفتند.”(ص101 همان کتاب)

      باشندگان شمال غربی فلات ، پیش از ورود ماد ها:

            دیاکونف بر اساس مدارک سومری، اکدی و آشوری  می نویسد که”در ربع سوم هزاره سوم پ.م، نواحی غربی ایران ، آنجا که بعد ها ماد غربی را تشکیل داد توسط حوریان و لولوئیان و کوتیان و قبایلی که با عیلامیان بستگی داشتند مسکون شده بود(ص131) و ترکیب نژادی مردم این سرزمین از هزاره سوم تا تا آغاز هزاره اول بلا تغییر بوده است”ص 178)..کاسی *ها از دیگر اقوام این منطقه بودند که در شرق زاگرس می زیستند و توانستند بابل را تسخیر کنند  به مدت 5 سده در بابل حکمرانی نمایند   

 

      اوضاع زمانه در هنگام پیدایش پادشاهی ماد:

 

            امپراتوری آشور **در سده  هفتم ق.م. قدرت فائقه عصر خود بود و بر سرزمینی که از مصر تا میانه فلات ایران را در بر می گرفت ،حاکمیت داشت . امپراتورهای خودکامه آشوری سپاهی عظیم و مجهز در اختیار داشتند که با غارت و گرفتن باج و خراج سرزمین های همسایه ، کشور داری میکردند. فشار مالیات و غارتگری آشوریان به قدری شدید بود که نه تنها در سرزمین های دوره افتاده ،بلکه در شهر های  سرزمین آشورنیز، موجب شورش های پی در پی می شد.  

آشوری ها پیش از هزاره اول به مناطق اطراف دریاچه ارومیه یورش می بردند و از مردم این نواحی خراج می گرفتند که اغلب شامل اسب، قاطر،گاو،شراب و دست ساخت های برنزی و فلزات گرانبها بود ص 132. پس از مدتی این نواحی استقلال نسبی بدست آوردند، اما همچنان خراجگزار آشور بود و هرگاه این مناطق مالیات نمی پرداخت شهر ها و دژ های آنان  ویران می شد.آشوری ها پایگاهی در کوه های زاگرس بنا کرده بودند تا بهتر بتوانند نواحی  داخل فلات را نظارت کنند.بنا بر کتیبه های آشوری ، آنها تا قلب فلات  ایران دست اندازی می کردند. ” قبایل ماد در تمامی سرزمین هایشان از دریاچه ارومیه تا کویر نمک دچار آشفتگی و یاس شده بودند.ص133″ گفته می شود که در زمان ملکه نامدار آشوری ، سمیرامیس آن ها تا بلخ هم پیشروی کردند و در پی دستیابی به معادن لاجورد بدخشان بودند ص134 همان کتاب.

از آنجا که آشور قدرت برتر منطقه بود و ملل مغلوبی چون بابل و مصر و عیلام آزادی خود را از دست رفته می دیدند.” اعیان و بزرگان آشور ثروت های کلان گرد آورده بودند و بی بند و بار و نابخردانه مردم خاورمیانه را به نفع خویش استثمار می نمودند”(ص366)

          نظام اجتماعی و سیاسی  قبایل ماد 

            در سرزمین ماد حاکمان تا حدودی به سازمان های جمعی اجتماعات خودگردان وایسته بودند و نمی توانستند به شیوه خودکامگی فرمانروایی کنند .، به گفته هرودوت آنها از شش قبیله تشکیل شده بودند که یکی از این قبایل مغان بودند . این قبایل چادر نشین بودند و از ناحیه اصفهان و  و کاشان تا مراغه و میانه  رفت و آمد داشتند اما سرزمین اصلی آن ها در مثلثی میان شهر های کنونی زنجان ، قزوین و تهران قرار داشته است……..نظام اجتماعی ماد ها با ایرانیان  شرقی ، آنگونه که در اوستا توصیف می شود متفاوت بوده ، چرا که  در هم آمیختگی با همسایگانی که منشا و زبان متفاوتی داشتند و دارای تمدن قدیمی تر بودند ، موجب تغییراتی در بین آن ها شده بود.ص143

       پادشاهان ماد

 

        پادشاهی ماد حکومتی بود که طی سده‌های میانی هزارهٔ یکم پیش از میلاد، از حدود ۶۷۸ پ.م. تا حدود ۵۴۹ پ.م.، بر نواحی غربی و مرکزی فلات ایران حکمرانی می‌کرد.به‌گفتهٔ هرودوت، سلسلهٔ مادها شامل چهار شاه بود که به یک خانواده تعلق داشتند و به مدت ۱۵۰ سال فرمانروایی کردند و نام آن‌ها عبارت بود از دیاکو، فرورتیش، هوخشتره و ایشتوویگو

دیاکو مؤسس خاندان سلطنتی ماد و همچنین نخستین پادشاه ماد بود . او به عنوان یک قاضی عدالت گستر مورد پذیرش طایفه های ماد بود و به رهبری آنها بر گزیده شد و برای مقابله با امپراطوری جنگجو غارتگر آشور، با شاه نشین های همجوار وارد گفتگو شد، امری که از چشم امپراتور آشوری(سارگون دوم)پوشیده نماند. او دیاکو و قبیله اش اسیر و به شهری در غرب امپراتوری تبعید کرد.  پسر دیاکو ،فرورتیش در خاک آشور پرورش یافت وبا زیر و بم حکومت آشور آشنا شد ، او توانست به سرزمین پدری باز گردد و راه  دیاگو را در اتحاد قوم ماد برای مقابله با استیلای آشوریان ادامه دهد: ماد ها با ساکا های غربی که آن ها نیز از تیره هندو ایرانی بودند متحد شد، اما آشوری ها با امتیاز دادن به سکاها ، ان ها را بر ضد ماد ها برانگیختند ودر جنگی میان  آن ها در گرفت  در سال 653 پ.م. پادشاه ماد  کشته شد. این جنگ ها در زمان  پسر او،هوخشتره ادامه یافت : ماد ها ابتدا سکاها را از سرزمین خود بیرون راندند، سپاه منظمی تشکیل دادند و سپس با شاه بابل متحد شده و در سال 614 پ.م شهر نینوا پایتخت امپراتوری  را تسخیر کردند و امپراتوری آشور بزرگترین حکومت میانرودان را از میان برداشتند .

پس از فتوحات و پیروزی‌های فراوان، هووخشتره این بار متوجه غرب و لیدیه و شهرهای تجاری یونان شد. وی با آلیات شاه لیدیه جنگید و توانست سرزمین‌های بالای رود هالیس را تصرف کند. جنگ بین مادها و لیدی‌ها سرانجام در سال ۵۸۵ پیش از میلاد مسیح به دلیل خورشید گرفتگی ناگهانی پایان یافت. هووخشتره هم در همان سال درگذشت. پس از هوخشتره پسرش ایشتوویگو یا آستیاگ  به پادشاهی رسید و ۳۵ سال حکومت کرد اوبه نشانه دوستی با خواهر کرزوس پادشاه  ثروتمند و افسانه ای لیدی  ازدواج کرد.

       پایان کار ماد ها 

           منابع بابلی می‌گویند که ایشتوویگو(آستیاگ) به کوروش حمله کرد، ولی سپاهش بر او شورید و او را دستگیر کرده، به کوروش تحویل داد. بدین ترتیب حکومت ۱۲۸ ساله شاهنشاهی ماد پایان یافت و امپراتوری هخامنشی بنیان گذاشته شد. کوروش مادها را مغلوب کرد، اما به آن لباس پارسی پوشاند. به‌طوری‌که خیلی از مقامات مادی، در حکومت هخامنشیان دارای جایگاه والایی بودند و ایالت ماد دومین ایالت هخامنشی پس از پارس بود. روایات مختلفی در مورد تبار کوروش و چگونگی جنگ او با ایشتوویگو توسط یونانی‌ها گفته شده که تماماً رنگ و بوی افسانه دارد. از نظر دانشمندان امروزی، هیچ رابطهٔ خویشاوندی بین کوروش و ایشتوویگو وجود ندارد

            پادشاهان ماد  آداب دربار آشور را به عاریت گرفتند و آن را برای هخامنشیان به ارث گذاشتند :دیاکو برای دربار کوچک خود، آیین‌های شاهانه‌ای پدید آورد تا در چشم دیگرانی که از زندگی گذشتهٔ او آگاه بودند، همچون انسانی برتر از همگان دیده شود. در دستگاه پادشاهی دیاکو، مادها دیگر نمی‌توانستند او را به‌سادگی ببیند باید درخواست‌های خود را به پیغام‌آوران او می‌دادند. مادها نباید در پیشگاه دیاکو لب به خنده می‌گشودند . دیگر آن‌که، دیاکو بازرسان خود را که همچون گوش‌ها و چشم‌های او بودند به چهار گوشهٔ ماد فرستاد تا همهٔ رویدادها را به آگاهی او رسانند.پادشاهان ماد که در ابتدا منتخب مردم بودند به تقلید از امپراتوران آشوری به حکمرانانی مستبد بدل شدند. ماد ها برخی از عناصر سیستم مدیریتی و اداری رااز آشوریان وام گرفتند، مادها به تدریج این سیستم اداری را همچون نهادهای سنتی خودشان تصور می‌کردند ،واین سازمان اداری  توسعه ‌یافته‌ را برای هخامنشیان به جا گذاشتند

       دین

           طایفه مغان نقش مهمی در میان مادها داشت، آن ها پاسداردین و مجری آداب و مناسک مذهبی بودند.مغان آیین های گذشته قبایل هندو ایرانی را که بر پایه اعتقادات مزدایی بود ، گرامی می داشتند و مخالف إصلاحات دینی زرتشت بودند.مخالفت آنها سدی در مقابل گسترش دین زرتشتی در غرب فلات ایران بود . تنها در اواخر حکومت ماد، در نیمه نخست سده ششم پ.م.بود که مبلغین زرتشتی توانستند ، آیین جدید را در میان مردم این ناحیه ترویج نمایند

       هگمتانه

           هگمتانه، پایتخت پادشاهی ماد، پایتخت تابستانی هخامنشیان و ساتراپ‌نشین ایالت ماد از دوران هخامنشیان تا ساسانیان بود.دانشنامه ایرانیکا بنیانگذاری ماد را سال ۷۰۸ پیش از میلاد به مرکزیت هگمتانه و توسط دیاکو ذکر می‌کند که پیش از شکل‌گیری دولت ماد، نوعی گردهمایی مردمی در این محل انجام می‌شد..هرودوت مجتمع شاهانه ، شامل قصرو خزانه‌داری و اقامت‌گاه نظامی که بر روی تپه‌ای ساخته شده بودند را توصیف می‌کند و می‌گوید که این مجتمع توسط هفت دیوار متحدالمرکز که هر دیوار داخلی از دیوار بیرونی بلندتر بود و بر آن اِشراف داشت، ساخته شد…..این دیوار هر یک به رنگی تزیین شده بود . این نوع رنگ‌آمیزی در بابل، نشانهٔ هفت پیکر آسمانی (خورشید-ماه-تیر-ناهید-بهرام-هرمز-کیوان) بود و هگمتانه، تقلیدی از بابل بود و به همان ترتیب قصر پادشاه به همراه گنجینه‌هایش هم در درون آخرین دیوار جای داشت

**********************************************************************

      پانوشته ها:

• کاسی  ها از غرب دریاچه کاسپین (برگرفته از نام آنها) وارد فلات ایران شدند، تالش را درنوردیدند و شهر های قروین ، همدان و کاشان از جمله شهر هایی است که بدست آنها بنا کردند. شماری از قبایل کاسی  که در بخش مرکزی زاگرس زندگی می کردند ، پس از مرگ خمورابی پادشاه نامدار بابل، این شهر را تسخیر کردند و بر رونق و شکوه بابل افزودند.
• ** آشوریان را از بازماندگان  و ادامه دهندگان  اکدیان دانسته اند ، همچنانکه تمدن بابل را وارث سومری ها گفته اند .  حکومت آشور  با بنا کردن شهر هایی چون نینوا، آشور،اربیل،ونیمرود ،از 1800ق.م. پا به جرگه نیرو ها مطرخ منطقه هلال سبز نهادو تا دوره سقوطش بدست مادها در سده هفتم ق.م. افت و خیز های فراوانی داشت . آثار  نوشتاری باقیمانده از این تمدن نمودار دستاوردهای پیشرفته این منطقه در زمینه دانش ، تکنیک های پیشرفته کشاورزی و صناعت و هنر کشورداری است .

 

 

********************************************************************

       منابع: