اسطوره و مناسک

در دنیایی که دهکده جهانی اش خوانده اند، نیمی از بشریت پا در سنت دارد  و نیمی پا در دنیای مدرن.اگر درک متقابل میان این دو نیمه به وجود نیآید، پیش بینی “جنگ تمدن ها” را باید امری  محتمل دانست .

در جوامع صنعتی مدرن تصور عامه درباره تمدن های باستانی و جوامع سنتی براین پایه است که تفکر در اینگونه جوامع وجود ندارد.شناخت اسطوره ها وآیین های وابسته، به عنوان یکی از عوامل ساختار فرهنگی این جوامع، می تواند یاری دهنده شناخت “آن دیگری” باشد . تنها درآیینه “آن دیگری” است که می توان به تصویر روشنتری از خود  و جهان پیرامون خود دست یازید.

 

 اسطوره چیست؟

“”هر کیشی را چهار بخش است:باور ها ، آئین ها، مکان های مقدس و پیروان.اسطوره اصطلاحی کلی است و در برگیرنده باور های مقدس انسان و در برگیرنده باور های مقدس انسان  در مرحله خاصی از تطورات اجتماعی که در عصر به اصطلاح ابتدائی شکل می گیرد و باورداشت مقدس همگانی می گردد.” ص 371 پژوهشی در اساطیر ایران.

اسطوره نوعی روایت است، روایتی متفاوت ازحکایت، قصه، داستان و یا افسانه.چرا که  بر خلاف اینگونه روایت ها ، اسطوره خود را واقعی و قطعی می نمایاند . در جوامع سنتی ، اسطوره  ها جایگاهی مقدس و اعتقادی دارند : نه پرسشی درباره آن ها طرح می شود و نه احتیاجی به اثبات تجربی آنها هست ،اسطوره ها تنها جنبه تاکیدی و تاییدی دارد، هرچند هم که این روایات انباشته از تعارض ها باشد و باور نکردنی و نامعقول بنظر آید..

ریشه سترگ اسطوره در ذهنیت جمعی، هم مشروعیت آن ها را تضمین می کند وهم حفظ وبقای آنرا. روایتی است مقدس که از اعماق ناخودآگاه جمعی سرچشمه می گیرد تا پرسش های واقعی انسان را توضیح دهد وبه حل مشکلات انسان ها یاری رساند.  شخصیت های (پرسناژ) اسطوره بشکل خدایان ، قهرمان ها و مخلوقاتی فرا طبیعی هستند و رفتار آنها در برخورد به رخداد الگویی  برای پیروانشان در زندگی روزمره می باشد.از آنجا که اسطوره محصول ناخودآگاه جمعی بوده و تقلید*یکی از پایه ای ترین عوامل انسجام اجتماعی است  بررسی علمی آن می تواند ارزشهای حاکم و شیوه های پاسخگویی جمعی نسبت به جهان هستی، مشکلات روزمره و حتی درگیری های بین افراد را روشنتر به نمایاند.

 اسطوره وحماسه

 

 اسطوره ها در سطوح مختلف زندگی اجتماعی حضور دارند، قدیمی ترین و مهمترین آنها، اسطوره های  بنیادین است که  پیدایش جهان و آغاز زندگی ، آفرینش انسان ، مرگ و آخرت…. را روایت میکنند.روایتی است از موجودات فرا بشری و وقایع شگفت آوری که در زمان های آغازین، با کیفیاتی متفاوت با کیفیت زمان عادی ما، رخداده و به خلق جهان و اداره آن انجامیده است، یا در دوران های آینده رخ خواهد داد.بدین گونه زمان آغازین و زمان پسین دو عصر اساطیری ویژه اند. زمان حال، یعنی زمانی میان زمان های آغازین و پسین، اعصار تاریخی زندگی بشر، معمولا در محدوده اساطیر قرار نمی گیرد،بلکه در پهنه حماسه وارد می شود

شخصیت‌های اسطوره را موجودات مافوق طبیعی تشکیل می‌دهند و همواره هاله‌ای از تقدس قهرمان‌های مثبت آن را فراگرفته‌است. حوادثی که در اسطوره نقل می‌شود داستانِ واقعی تلقی می‌گردد، زیرا به واقعیت‌ها برگشت داده می‌شود و همیشه منطقی را دنبال می‌کند. اسطوره گاهی به ظاهر حوادث تاریخی را روایت می‌کند، اما آنچه در این روایت‌ها مهم است صحت تاریخیِ آن‌ها نیست بلکه مفهومی است که شرح این داستان‌ها برای معتقدان آن‌ها دربردارند، وهمچنین از این جهت که دیدگاه‌های آدمی را نسبت به خویشتن و جهان و آفریدگار بیان می‌کند دارای اهمیت است..

اسطوره و مناسک

 

مناسک دینی وآیین های اجتماعی عامل بازتولید فرهنگ وپایه وقوام زندگی اجتماعی است. پیروان از طریق این آیین ها انسجام ذهنی خود را شکل می دهند ودر سطح اجتماعی ارزش ها وضد ارزشی های اجتماعی را قوام ودوام می بخشند. اسطوره معنی بخش و توجیه کننده مناسک آن ها است، سوژه آنست.در فضای سحر آمیز و مذهبی، انجام مناسک موجب حالت روانی خلسه آوری می شود و در چنین مرحله ای با بکار گیری یک عامل فراطبیعی(اسطوره) ، پیروان دچار تحول روانی شده و همبستگی میان آن ها افزوده شده وآمادگی انجام کار هایی را پیدا میکند که در حالت عادی قادر به انجام آن  نیستند. برگزاری چنین آیین هایی با قواعد ویژه ای همراه است که پایه آن بر تکرار بنا شده است وپیروان خود را رها از هرگونه وابستگی طبقاتی وتفاوت های اجتماعی، جذب نیرویی فراطبیعی می شوند که آنها را برای مدتی از گرفتاری های روزمره و تنگناهای اجتماعی به دور می کند.

گاهی نیز انجام مراسم آیینی توسل به اسطوره  برای تاثیر گذاری بر رخداد های طبیعی است ،برای نمونه اجرای آئین های ویژه در هنگام خشکسالی برای درخواست بارش باران . 

نقش اسطوره در جوامع سنتی

در جوامع سنتی اسطوره ها روایت” رسمی ” پیدایش جهان هستی، تعیین کننده روابط انسان با طبیعت  و سامان بخش روابط و ارزش های اجتماعی هستند. به گفته لوئی بونوئل مردم شناس فرانسوی ” تفکر گذشتگان برای فهم جهان نبود، بلکه در جستجوی راهی برای پیوستن به آن بود”. افراد با برگزاری مناسک و آیین هایی کوشش می کنند با  نیروهای فرا انسانی  ارتباط پیدا کرده و با توسل به آنها  خواسته های خود را برآورده کرده و یا خطراتی را دفع نمایند. در این جوامع ادیان در پی تفسیر جهان با توسل به اسطوره ها بودند و با انجام آیین ها تلاش میکنند بر رخداد ها تاثیر بگذارند .به دیگر سخن اسطوره ها در پی تفسیر خدایان بودند و از راه مناسک می خواستند بر اعمال آنها تاثیر بگذارند. قربانی کردن در مراسم (تولد، ازدواج، مرگ ویا در اعیاد وهنگام بروز خطر) برای جلب توجه اسطوره ها ست. در نزد بسیاری از اقوام نه تنها حیوانات بلکه افراد بسیار ارزشمند را قربانی می کردند. برای نمونه در تمدن کارتاژ (در چند سده پیش از میلاد )، زیبا ترین و عزیز ترین کودکان را در به منظور حفظ آرامش و رفاه اجتماعی قربانی می کردند در بسیاری از تمدن ها ، مردمان بهترین غذا ها و یا جوانترین و زیباترین افراد خود را قربانی می کردند ، تا خدایشان تواناتر شود و انرژی و نیرو داشته باشد برای اداره جهان.( رنه ژیرارد، مردم شناس فرانسوی، درچندین مقاله آئین های قربانی  و کاربرد اجتماعی آنراتوضیح می دهد)   گاهی هم با هدایای با ارزش و حتی تقدیم مواد غذای ، پیروان می کوشند که خدایان خود را در اموری که برعهده دارند کمک نمایند . این اقدامات لزوما برای دریافت پاداش آخروی نیست ،بلکه به نوعی همیاری در اداره جهان تلقی می شد (رجوع کنید به مقاله ادیان هندی در همین سایت)

شباهت اسطوره ها در جوامع باستاني

پیشینه ارتباط میان تمدن ها گوناگون به اندازه عمر آنها ست. “وجود عناصر مشترک ومتشابه در اساطیر همه اقوام، به سبب وجود عناصر مشترک در پیرامون ودرون انسان، یعنی طبیعت واجتماع است که منجر به واکنش های روانی (چه فردی وچه اجتماعی) مشابهی می گردد. اما این انعکاس ها بنا بر فرهنگ هرقومی تفاوت هایی دارند که به ویژه در آیین های آنها متجلی می گردد. ، اساطیر و آیین های هر قومی شامل نظام جامع و منسجمی است وبه “صورت جهانشناختی و خویشتن شناسی فرد و یا گروه در تنظیم ارتباط فرد و جامعه، با یکدیگر و ایندو با طبیعت و زندگی مادی و معنوی بکار گرفته می شود.”

 از دیگر سوی پژوهشگران اسطوره شناسی تطبیقی ، وام گیری تمدن ها از یکدیگر را به روشنی بیان نموده اند ، در مورد اسطوره های ایرانی و ارتباط آن با اسطوره های دیگر کتابهای پر ارزشی در زبان فارسی هست که در پی نوشت به برخی از آنها اشاره شده است. در اینجا به کوتاهی به چند نمونه از همسانی های اساطیر ایرانی وتمدن های دیگر بسنده می کنیم:

نخستین انسان و پدر همه آدمیان در افسانه آفرینش ایرانی  کیومرٍث است”  همتای او در ادیان ابراهیمی ” آدم ” است.

جمشید جم: او از هر مند ترین شاهان اساطیر ایران است ، همتای او در اساطیر ودائی هند  “یم” است  که همراه خواهرش “یمی” نخستین زن و مرد نوع بشرند . گویند که در عهد او طوفانی فلات ایران را پر از آب کرد و جمشید  چون همتای خود نوح در ادیان ابراهیمی عمل نمود . روایت اولیه این در کتاب گیل گمش در عهد سومریان آمده است.داستان این طوفان از طریق مسیحیت به اروپا برده شد و از آنجا وارد اساطیر اروپای شمالی شد.

از آب گرفتن نوزاد اسطوره ای  این افسانه نخست برای سارگون  پادشاه نامی اکد در هزاره سوم ق.م. روایت شده است سپس برای پیامبر یهودیان ، موسی در 1500 ق.م؟  وبعد از او برای کوروش هخامنشی در سده هفتم میلادی از دیگر .

پرورش اسطوره توسط حیوانات : فریدون  را      و زال (پدر رستم) را سیمرغ پرورش داد. همچنانکه برادران رمولوس و رومو (بنیانگذاران شهر رم) را گرگی شیر داد . برادر کشی ایندو  یادآور افسانه هابیل و قابیل است.

لیست اسطوره های ایرانی که مشابه آن در تمدن های دیگر دارد بسیار بلند است، جلیل دوستخواه ، پژوهشگر اسطوره های ایرانی در نوشته های خود در مورد ریشه مشترک این اساطیر (به ویژه در شاهنامه)و اساطیر چینی فراوان سخن گفته است . مهرداد بهار نیز در وام گیری اساطیری از تمدن ها میانرودان پژوهش های فراوانی دارد. فریدون آدمیت نیز در کتاب “تاریخ اندیشه ” از مهاجرت خدایان ایرانی و شرقی به تمدن یونان و رم  نوشته است

 

اسطوره زدایی

 یکی از جوامعی که دارای سیستم اساطیری منسجمی بود، یونان باستان است. شرح پیدایش جهان از توده ای درهم تنیده، تا برقراری هماهنگی نظامدر جهان هستی، سوژه روایات گوناگون کشمکش نیرو های فرا طبیعی است. مردم دولت -شهر های یونانی با ساختن نیایشگاه ها و اجرای آیین های ویژه این روایت خود از خلقت و نظام اجتماعی شان را پاس می داشتند ، شاعران و بازیگران تئاتر و دیگر هنرمندان در بزرگداشت این خدایان و قهرمانان  مدیحه سرایی می کردند تا ارزش های متعالی جامعه را به شهروندان گوشزد نمایند.

در اوج شکوفایی تمدن یونان در سده پنجم و چهارم سقراط و شماری از فیلسوفان با تعالیم خود کوشش نمودند که تا پرده اوهام و خرافاتی که در اطراف این اساطیر وجود داشت به چشم شهروندان نمایان سازند . افلاطون شاگرد سقراط از زبان استاد خود پرسش هایی را با شهروندان -به ویژه با جوانان -مطرح می کرد که پاسخ به این پرسش ها روزمره، به تفکر ومنطق نیاز داشت وپذیرش تعبدی وبدون فکر سنت ها را به چالش کشیده می شد. به همین جهت این اقدامات از سوی مقامات حکومتی به اخلال در نظم و از میان بردن انسجام اجتماعی محکوم  و سقراط به اتهام تضعیف روحیه جوانان و دشمنی با آتن مجبور به نوشیدن جام شوکران شد. شماری از فیلسوفان ، چون افلاطون و ارسطو کار استاد را  با تاکید بر منطق و تفکر علمی “اسطوره زدایی” را ادامه دادند و تقدس آن ها را به چالش کشیدند .

 علم و اسطوره

تحقیق علمی در زمینه اسطوره ها از ابتدای سده نوزدهم آغاز شد و در روند پیشرفت علم در این زمینه ،دیدگاه های پژوهشگران  تحول یافت:  برای نمونه شلینگ در ابتدای سده نوزدهم بیشتر کاربرد طبیعی اسطوره ها را مورد مطالعه قرار می داد (خدایانی که هر یک بر عنصری از طبیعت حاکمیت داشتند.  خدای آب ها ، خدای رعد خدای  زمان…) سپس  مطالعه تطبیقی اسطوره ها مورد توجه پژوهشگران بود  در اوایل سده بیستم نقش اسطوره ها برای توضیح و تفسیر طبیعت و رخداد های آن  برجسته شد  در نیمه سده بیست  ، بیشتر پژوهشگران عاملیت اسطوره ها را موضوع تحقیق خود قرار دادند.

پژوهشگران اسطوره را از زوایای گوناگون کاویده اند:1- ریشه آنها، از کجا و به چه شکل پدید آمدند؟ 2- کاربرد آن هاچیست؟3-محتوی آن ها چیست؟

اسطوره ها در چهار شاخه علم حضور پررنگی دارند:

زبان شناسی و ادبیات  بصورت روایت  اسطوره گونه ( سمبلیک ، استعاری، هرمنوتیک..).

مردم شناسی    نقش اسطوره در شکل گیری ساختار فرهنگ قومی وپیدایش وبازتولید ارزش ها.

جامعه شناسی  بصورت تاثیرات متقابل اجتماعی ، عاملیت  کاربرد مناسک.

روانکاوی: بکارگیری اسطوره وآیین های وابسته به آن در تکنیک های مداوا**. فروید و یانگ از جمله بزرگان روانشناسی  هستند که کاربرد ارسطوره را در پژوهش هایشان نشا

ن داده اند .. 

 

 

نقش اسطوره و مناسک در جوامع مدرن

الیاده از برجسته ترین پژوهشگران دین شناسی در سده بیستم ،بر این باور بود که یکی از محوری‌ترین کارکردهای اسطوره، بنیان نهادن سرمشق‌هایی برای رفتار انسانی است. او نشان داد که نه تنها اسطوره‌ سازی در تضاد با جهان امروز نیست، بلکه انسان مدرن نیز به ناچار همچون نیاکانش اسطوره‌های ویژه خود را می‌سازد.

اسطوره ها عصر جدید در همه زمینه ها زندگی اجتماعی ما حاضرند و کارکرد های متفاوتی به آنها سپرده شده است: برخی در خدمت سرمایه قرار گرفته و جنبه تبلیغاتی پیدا کرده اند، شماری دستمایه پروپاگاند سیاسی شده اند. نمونه های آن، بکارگیری “اسطوره های آریایی “توسط نازی ها و اسطوره های رمی از سوی موسولینی است.   در مقابل در هنگام انقلاب فرانسه و انقلابات سده بیستم  نیز  اسطوره سازی برای” بسیج توده ای” امری بسیار رایج بوده  است . حتی دولت های تازه تاسیس هم در روند “ملت سازی” به ساختن اسطوره های ملی دست یازیده اند، نمونه آسیایی آن اسطوره تیمور در ازبکستان واز دیگر سوی چنگیز در مغولستان است..

 

**************************************** 

پانوشت 

**-

متخصصین هیپنوتیزم دقیقا از چنین تکنیکی برای مداوای بیماران خود استفاده می کنند، پرواضح است که مقوله های بکار گرفته شده در پسیکوتراپی از نوع دیگریست اما تکنیک کار همانست. این تکنیک بر پایه آمادگی غریزی روان عمل میکند و پس از خنثی کردن سیستم حاکم بر روان، به کمک یک “عامل بیرونی” تحریک کننده  ، به بازسازی آن می پردازد. این فعل وانفعالات موجب می شود فرد مزبور پیام درونی را به یاری عامل بیرونی را دریافت کرده وبه انسجام جدیدی دست یابد 

هرچند که نیروی فرا طبیعی اسطوره از سوی علم پذیرفتنی نیست ،ولی کارآمدی ان در این پروسه چنان حقیقی و مستحکم است ، که در معالجات  بکار گرفته می شود.

 

 کلود لوی استراس (1908-    ): تفکر در جوامع سنتی وجود دارد اما تفاوتش  با جوامع مدرن اینست دستگاه فکری اش متفاوت است. لویی بونوئل می گوید تفکر گذشتگان برای فهمیدن جهان نبود بلکه مردمان می خواستند به نظم این جهان به پیوندند و با آن یکی شوند

منابع