در سده سیزده ،چنگیز  قبایل استپ های شمال  مغولستان را  متحد کرد و چین را با چهل میلیون جمعیت تسخیر نمود  .سپس امپراتوری خود را به آسیای مرکزی  تا شرق مدیترانه  و از جنوب روسیه تا شرق اروپا گسترش داد . سوارکاران  صحراگرد مغول  بیش از نیمی از بشر یت را به زیر تیغ خود در آورند: یا کشتند و یا برده و رعیت خود کردند . از این رهگذر وحشت و خرابی که  حمله مغول در فلات ایران ایجاد کرد تنها با یورش خلفش تیمور لنگ قابل مقایسه است . جانشینان چنگیز ، قلمر خودشان را در ایران از مغولستان مستقل کردند و بیش از یک سده بر  این سرزمین حکم رادند  .  پایان دوره شکست آنها از آذربایجان  آغاز شد و  به بیرون راندن مغولان از پکن ختم شد.

      این استپ ها در میانه آسیا از دریای چین تا غرب دریای سیاه در اروپا گسترده شده : از منچوری در شرق اقیانوس آرام آغاز می شود و مغولستان، ترکستان چین، قرقیزستان، قزاقستان، ازیکستان، شمال دریاچه اورال ، شمال دریای کاسپین ،شمال کوه های قفقاز  ، اوکراین  و مجارستان را در بر کیگیرد و به سرزمین مولداوی در غرب دریای سیاه پایان می گیرد

آب و هوای استپ مغولستان در زمستان سرد و یخبندان و در تابستان گرم و خشک است . در زمستان رودخانه ها از یخ پوشیده می شود و در بهار تالاب های وسیعی ایجاد می کند ،  زمین مساعد کشاورزی  نایاب و مردم قبایل از طریق دامداری ، شکار و ماهیگیری زندگی را می کردند  . پرورش اسب  اهمیت فراوانی داشت  چرا که اسب یار وفادار آنها در شکار ، کوچ و جنگ بود. و مغول ها در کنار جسد مرده اسب او را هم خاک می کردند.  گاو ،گوسفند ،بز و گاهی شتر هم در  گله های آنها یافت می شد .شرایط طبیعی نامساعد  از آنان مردمانی مقاوم و سخت  ساخته بود که در جستجوی تهیه مایحتاج اولیه از  تاراج قبایل همسایه نیز  چشم پوشی نمی کردند.

 در سده نحشت میلادی بود که این قبایل صحراگرد در شما شرقی منچوری اقامت گزدیدند.

          نام نخستین چنگیز ، تموچین است ، او فرزند یکی از قبایل مقتدر  مغول بود و زمانی که 9 ساله بود برای  آشنایی با  قبیله همسر آینده اش به  سرزمین آنها رفت و بیش از یکسال  در کنار آنها زیست تا اینکه به او خبر رسید که پدرش در جنگ  با یک قبیله تاتار کشته شده . در بازگشت به سوی خانواده اش ، به اسارت و بردگی  قبیله همسایه در آمد .  در اسارت  ، با گوشت و پوستش سنت ها و رقابت های قبیله ای را احساس کرد سختی هایی و    بلایایی که در این مدت بر او گذشت در شخصیت برد بار ، با ارده و بیرحم  او بارز است . تموچن با چنین گذشته ای با هدف اتحاد قبایل صحراگرد و دشمنی با نظام شهری  سراسر آسیا را در نوردید.  او با رشادت  فردی  و حمایت  قبیله همسرش توانست ابتدا  رهبری قدرتمند  برای قبایل متقرق مغول و سپس سردار قبایل استپ های شرق اورازی شود . در جلسه مشورتی بزرگی که بین سران اقوام استپ تشکیل شده بود به او لقب چنگیز ” خان  کبیر”  داده شد/1206م-707 ق/ و از آن پس چنگیز تا پایان عمر ، خان بزرگ و  سردار کل سپاهی در آمد که در پی تسخیر جهان بود . چنگیز قوانین جدیدی را در مجموعه ای به نام ” یاسا” تهیه کرد که هدف نخستش تضمین اتحاد میان اقوام استپ بود . بر این اساس دزدیدن زنان قبیله ها رقیب و تجاوز به دختران آنها  ممنوع بود .بدینگونه یکی از سنت های تفرقه آمیز و عامل جنگ از میان رفت . یاسای  چنگیزی  در زمینه اعتقادات مذهبی هم سختگیر نبود و چون در شمنیسم*  دگم وجود نداشت ،  مغولان  می توانستند به چند مذهب گرایش داشته باشند ، عاملی که در آینده ،حاکمیت آنها بر اقوام دیگر را  آسانتر می کرد.

                 اتحاد قبایل صحرا گرد با طرح تسخیرهمسایه جنوبی آغاز شد. دیوار چین که برای جلوگیری از حمله  قبایل صحراگرد ایجاد شده بود چون سدی تسخیر ناپذیر بود .  سپاه چنگیز  دیوار چین را دور  زد و از شرق وارد  این سر زمین شد و چون طوفانی سهمگین شمال چین را  در نوردید  و پکن را پس از محاصره ای چهار ساله اشغال نمود و سپس ایالات جنوبی را تسخیر کرد . مغول ها در جنگ با قبایل و شهر ها ، سیاست کشتار سران کشوری و لشکری و جذب سپاهیان دشمن در لشکر خودی را  اعمال می کردند .در صورت  ایستادگی مردم   ،مغولان مردان  را در خارج شهر گردن میزدند و زنان و کودکان به بردگی میگرفتند وگاهی پیشه وران و صنعتگران را به مغولستان می فرستادند .بعد از کشتار دسته جمعی ، چند نفری را زنده می گذاشتند تا خبر قتل عام و تاراج را پیشاپیش به شهر های دیگر برسانند و زمینه تسلیم آنان را فراهم نمایند.

    حاکمیت مغول ها بر این کشور پهناور  بمدت بیش 150 سال( از 1220 تا 1368؟) ادامه داشت .  جمعیت 40 میلیونی و ثروت و تمدن چین از این پس در خدمت خان مغول بود . مغول ها در این مدت به فایده مندی شهرها پی بردند ، با تجارت گسترده آشنا شدند. .راه های تجاری را تحت حاکمیت خود در آوردند ، آنها در ایجاد شبکه پست در این راه ها دست زدند و ایستگاه هایی بدین منظور در کنار این راه های تجاری ساخته  شد.و از تکنیک های جنگی چینی ها  در جنگ بهره فراوان بردند.  سپاهیان سواره مغول ، نقشی چون گردان های موتوریزه ارتش های مدرن را  ایفا میکرد: اسب های قدرتمند و تند رو و سوران چابک در تیراندازی هر دشمنی را از میان بر می داشت ، تاکتیک جنگی آنها اغلب حمله  مستقیم به سپاه دشمن و سپس تظاهر به فرار بود  ( همانند پارت ها) و سپس بازگشت بسوی دشمن و تیرباران آنها با کمان هایی که تیرش  تا فاصله  دویست متری رقیب را آسوده نمی گذاشت . آنها به شیوه قراخانیان ( مغول هایی که پیش از آنها  در  آسیای مرکزی حاکم بودند )   لشکر را سازماندهی می کردند ،: هر ده جنگجو یک رئیس و هر ده گروه یک سر کرده و بر همین  شیوه سپاه  آراسته می شد . این سپاهیان آزموده از یک سیستم  جاسوسی مبتنی بر خبر گیری از تجار و مسافران بهره می برد .

     پس از استقرار در چین ، با همسایگان روابط تجاری و  دیپلماتیک برقرار نمودند . آنها از سمت غرب با حکومت  قراختائیان( مغول  تبار) و خوارزمشاهیان  همسایه بودند و کاروان های چینی تحت حفاظت مغولان از سرزمین های آنها می گذشت و تا شرق مدیترانه پیش می رفت .  در پی درگیری ها یی  در مناطق مرزی ، مغولان ابتدا قراخانیان  که رقیب و  هم نژاد خودشان  بود از سر راه برداشتند  وروابط دیپلماتیک خود را با سلطان  محمد خوارزمشاه ادامه دادند  ، اما  سلطان مغرور چندین بار سفرا و نمایندگان خان مغول را  سر برید . شاه خوارزم  از سوی مادر(ترکان خاتون)   به جنگاوران ترک دشت قبچاق / در شمال دریای کاسپین / می رسید و حمایت آن ها را هم داشت  و  از گستردگی سرزمینهای تحت فرمانش  بسیار مغرور ، و از قدرت و شمار سپاهیان مغول نا آگاه  بود . شمار سپاهیان سلطان از   مغول افزون بود ،اما به دلیل پراکندگی سپاه در شهر های امپراتوری قدرت مانور سپاه مغول را نداشت .نخستین حمله در شهر مرزی “اترار” رخ داد  برج و باروی محکمی برای دفاع در مقابل حکله احتمالی مغول ساخته شده بود  اما پس از محاصره  شهر تسخیر شد .خبر  کشتار بی رحمانه و خرابی کامل شهر سلطان را به خود آورد  ، اما دیگر دیر شده بود : سپاه چنگیز  در پی او بسوی  پایتخت خوارزمشاهیان که از خیوه به سمرقند منتقل شده بود روانه شد  و در سر راه   شهر های خجند و بخارا را با خاک یکسان کرد و به پای دیوار های سمرقند رسیدند.  در آن هنگام  سلطان  از بیم مغولان از شهر خارج شد و سپاه مجهز  خود را به یکی از سردارانش سپرد . تسخیر سمرقند به درازا کشید ، اما نتیجه همچنان دهشتناک بود .سلطان به داخل فلات ایران فراری شد  و سپاه مغول  بدنبال او ،شمال ایران را تسخیر نمود و شهر های پر رونقی چون نیشابور و سبزوار زیر سم ستوران  اسب های مغول  ویران شد. سلطان  به جزیره ای در دریای کاسپین  فرار کرد  و پسرش جلال الدین  را  جانشین خودبرگزید  و پس از مدت کوتاهی جان سپرد .  اینبار جنگ و تعقیب  جلال الدین در دستور کار سپاه مغول قرار گرفت و چنگیز خود تا کنار رود سند او را تعقیب کرد ، اما سلطان جلال الدین به هند گریخت و پس از مدتی از راه جنوب ایران به آذربایجان بازگشت و برای تجهیز سپاه ابتدا به بغداد نزد خلیفه رفت که بی نتیجه بود و سپس  عازم ارمنستان و گرجستان شد و با غارت این مناطق هزینه سپاهش را تامین نمود ، اما دو تن از سرداران بزرگ چنگیز او را تعقیب کردند و نه تنها این سرزمین ها را تسخیر نمودند بل  کوه های بلند و دره های یخ بسته  قفقاز را در نوردیدند و به دشت های اوکراین پا نهادند . در آنجا با دشمنان قدیمی خود روبرو شدند: از یکسو با ترکان شمال دریای کاسپین / از جمله قبایل خزر/ و از سوی دیگر  تاتار هایی که قرن ها بود در جنوب روسیه و شرق اروپا مستقر بودند .  ترکان قبایل قبچاق، خود از تبار ترکان آسیای مرکزی بودند و از جهت شمار نفرات و سیستم جنگی همطراز مغول . رقیبی قدر برای  سپاه مغول که بیش از چهار هزار کیلومتر از زادگاهشان دور بود. آوازه خونخواری مغول  تاتار ها و روسها را به همکاری  با ترکان وداشت، ولی این اتحاد هم سودی نداشت :   دو سردار مغول در همه  جبهه  ها پیروز شدند ، اما بدون تسخیر این سرزمین ها از راه شمال دریای کاسپین به آسیای مرکزی  و سپس زادگاه خود بازگشتند( سال 1226). یورش به ماورا قفقاز  زمینه ساز  تسخیر این سرزمین ها در حملات دهه آینده شد.بدین ترتیب نخستین موج حمله مغول به غرب به پایان رسید.نقطه نهایی  این مرحله مرگ چنگیز در سال1227م/707 ق بود .