منزلگاه های خرد

سومر

در اواخر هزاره چهارم پیش از میلادی ، تمدنی در دلتای میانرودان( بین النهرین) پا گرفت که تمدن سومری خوانده می شود.  این قوم را با نام “سر سیاهان “می شناسند و گفته میشود که بدلیل تغییر شرایط اقلیمی  به این منطقه مهاجرت کرده اند  و با باشندگان این نواحی  درآمیختند. بزودی اقوام جدید سامی  نیز از شبه جزیره عربستان  به آنها افزوده شدند .از آمیزش این اقوام، نخستین تمدن میانرودان  شکل گرفت که دستاوردهای  آن تاثیرات دیر پایی بر تمدن های خاورمیانه و فراتر از آن بر سراسر مدیترانه بر جای گذاشت .

 

 

کشف تمدن سومر از طریق “خشایار شاه”!

تمدن سومر تا سده نوزدهم ناشناخته بود . از کاوشهای باستان شناسان آلمانی و انگلیسی در جنوب عراق ، هزارن تابلت گلی کشف شد که خواندن انها  را کسی نمیدانست، تا اینکه یک باستان شناس انگلیسی از سنگ نوشته های سه زبانه در تخت جمشید سرنخی  برای رازگشایی این تابلت ها یافت : این کتیبه ها به زبان های ایلامی، اکدی و آرامی نگاشته شده بود . مشاهده واژه “حشایار شاه”  ، که برای باستان شناس مذکور از طریق نوشته های یونانی آشنا بود ، او را به کشف زبان اکدی و سپس  به خواندن  زبان سومری توانا ساخت . خواندن تبلت های سومری سر منشا بسیاری از اسطوره ها و دستاوردهایی  شد که تا آن زمان به تمدن بابل و آشور  نسبت داده می شد. بدین سان در شناخت تاریخ میانرودان، ایران و ادیان ابراهیمی افق های جدیدی گشوده شد

از جهت اقلیمی “هلال حاصلخیز ” که از همین دلتای رودهای دجله و فرات  اغاز می شود برای کشت غلات و حفظ و نگهداری ان به سبب هوای خشک ان اقلیم  بسیار مناسب   است. اما در این منطقه سیلاب های فصلی امکان کشت و کار را محدود می کند . هنر باشندگان جدید منطقه این بود که توانستند طغیان آب رودخانه ها را با ایجاد کانال ها و سد های متعدد  کنترل کنند و  با ایجاد یک سیستم آبیاری کنترل آب رودخانه ها را در خدمت گسترش بهره وری کشاورزی  مورد استفاده قرار دهند.تا جایی که از کاشت هر دانه گندم بین هفتاد تا هشتاد دانه محصول بدست می آمد ، رقمی که حتی تا اوایل سده بیست در برداشت گندم کم نظیر بود.

 

 

 

در سایه توسعه تولید کشاورزی ، روستا های کوچک  گسترش یافت و در جا بجای  جنوب “هلال حاصلخیز” دولت -شهر هایی برپا گشت که خود مختار بودند. تعداد  آنها به بیش از ده ها شهر میرسید که در دوره دو هزار ساله این تمدن هر زمان یکی از این شهر ها نقش مرکزی را بر عهده داشتند . بر روی برخی از تبلت ها بدست آمده نقش شهر ها با  دقت زیادی ترسیم شده  است که نشان از توانایی  این مردمان دارد. رسم رایج این بود که در مرکز شهر نیایشگاهی بشکل زیگورات  ساخته می شد .مصالح به کار رفته اغلب آجر پخته و  قیر به عنوان ملات بود  از  این بنا علاوه بر نیایشگاه  بعنوان مرکز فرمانروایی و مقر حکومت نیز استفاده می شد. در حقیقت شهر توسط فردی با نام” لوگال” یا بزرگمرد اداره می شد که هم امور دینی و هم  اداره شهر را بر عهده داشت . قوانین سومری پایه و اساس قوانینی است که چند سده بعد  بنام حمورابی شناخته شد .( این منشور که امروزه در موزه لوور قرار دارد و به عنوان نخستین  منشور قانونگذاری معرفی می شود توسط باستان شناسان فرانسوی از شوش به لوور برده شده . که البته عیلامیان هم آن را از بابل به شوش منقتل کرده بودند) .

در این شهر ها پیشه وری و بدنبال ،آن تبادل کالا توسعه یافت .  مناسبات   جدید  در این جوامع ضرورت یک نظام اجتماعی مبتنی بر قانون را الزامی می کرد.  نیاز  به نگارش قانون و ثبت مالیات ها و دادوستد های بازرگانی  موجب پیدایش  خط شد . سومری ها با اختراع سمبل هایی برای نگارش  زندگی بشر را وارد عصر جدیدی کردند: تاریخ مکتوب بشر اغاز گشت! انها بر روی صفحه های که از گل نرم خاک رس تهیه می شد ، با قلم هایی از نی  سمبل های را رسم می کردند و آن را در آفتاب و یا کوره می پختند.و بدین ترتیب با خط کونئی فرم* شروع به نگارش قوانین و سند های معاملاتی خود نمودند.علاوه بر مبادله کالا جمع آوری مالیات و اداره  امور جامعه  احتیاج به حساب و کتاب داشت .

اختراع سیستم ده دهی و سیستم شمارشی  بر پایه شسصت  امکان سنجش ساعت ، روز های سال را فراهم نمود . بر همین پایه اندازه  زاویه و دایره نیز سنجیده می شد .اختراع این سیستم ها پایه و اساس علم ریاضی در تمدن های بعدی را تشکیل داد. .کاوش های باستان شناسی نشان از هزاران تابلیتی دارد که برای تدریس و آموزش کودکان به کار می رفت .این کودکان نگارش خط را می آموختند تا در آینده دبیری  دیوان اداری و محاسبات  را بر عهده بگیرند .( واژه های  دبیر ، دبیرستان، دبستان و دیوان از زبان سومری در فارسی به وام گرفته شده است ا)

امور شهر های  سومری بر بنیاد قوانینی  اداره می شد  که “کنوانسیون” های سیاسی تمدن اتی در جزیره کرت و آتن از این قوانین سر چشمه می گرفت . چون سومری ها تمایلی به کشور گشایی نداشتند ، همسایگان آنها یعنی اکدی ها انتقال این دستاورد ها را به مناطق دیگر بر عهده گرفتند  .  مردم اکد از اقوام  سامی بودند که در همسایگی سومر می زیستند . سخن گفتن  آنها  هر چند از  ریشه سامی بود اما زبان اداری و ادبی شان سومری بود .اکدی ها بر در دوره             بر شوش مرکز عیلام در نجد ایران و سپس بر بابل و آشور در میانرودان مسلط گشتد و انتقال تمدن سومری بدست آنها صورت گرفت. سپس به بنادر  شرقی مدیترانه منتقل گشت.

تاثیرات سومری ها  بر تمدن های  آتنی  تنها به سیستم اجتماعی و قوانین ان خلاصه نمی شود ، بلکه  بیشتر اسطوره های ادیان ابراهیمی  و خدایان یونانی نیز از آبشخور تمدن سومری تغذیه میکنند .” تبلت های سومری تاریخ و ادبیات ان دوره را ثبت کرده است . در داستان  گیلگمش شرح  زندگی یکی از پادشاهان سومر بیان می شود، این حکایت علاوه بر ارزش ادبی بر وقایعی اشاره دارد که به  صورت های گوناگون در تمدن های بعدی به وام گرفته شده است، برای نمونه ” طوفان نوح” و یا “جستجو آب حیات ” از مشهور ترین آنهاست. از  طوفان  نوح  به دفعات در ادبیات سومری  گفتگو شده است و بعد ها عینا در تورات کتاب مقدس یهودیان هم تکرار شده است همچنان که ” خلقت انسان از خاک” و یا داستان تولد موسی که  در زندگینامه سارگون  بنیانگذار پادشاهی اکد نقل شده است.

خدایان سومری  هم چون          با نام دیگر در تمدن های بابلی و آشوری و سپس یونانی و رمی حضور دارند . برای نمونه ” اتنا” خدای محافظ آتن چندین سده پس از حدایان محافظ شهر های سومر این نقش را بر عهده گرفت..

در میان تبلت ها یافته شده در شهر های سومر   به مهر  های فراوانی بر می خوریم که نشان از گسترش تجارت در این دوره  دارد. در حقیقت از آنجا که در جنوب میانرودان نه جنگلی وجود داشت و نه معدنی ، بسیاری از نیاز های جامعه از مناطق دیگر به  شهر های سومر وارد می شد. بسیار پیش از ایجاد راه ابریشم بازرگانان سومری از بدخشان سنگ های قیمتی می آوردند  که در  ساختن وسایل زینتی استفاده می شد ( نمونه های بسیاری از این صناعت  در موزه لوور و موزه ملی لندن به نمایش گذاشته شده است). تعدادی از این تابلت ها اسناد تجارت با هند است  . این کالا ها  توسط کاروان   از طریق راه  خشکی در حاشیه جنوبی خلیج فارس تا عمان حمل می شد و از آنجا با قایق  به هند منتقل می گشت. از کرمان هم سنگ های سیاه نرمی  به سومر آورده می شد .

 

 

 

کوتاه سخن ، سومری های” سر سیاه” همراه با اکدی های “سامی” و باشندگان نخستین جنوب میانرودان تمدنی را پایه گذاری نمودند که فهرست بخشی از ان چنین است :اختراع خط ، سیستم شمارش ، سیستم های آبیاری ، تدوین قوانین و کنوانسیون های اجتماعی  و خلق اسطوره های و آثار ادبی و دیدگاه های هستی شناسانه .

ارتباط تنگاتنگ تمدن سومری و بویژه اکدی با نجد ایران عمدتا  از طریق شهر شوش بود . باشندگان این شهر که شامل مردمان زاگرس و پارس و میانرودان بودند دستاورد های این تمدن را ابتدا در ایلام و  سپس در امپراتوری هخامنشی گسترش دادند.