ایده پان ترکیسم  بر اساس اتحاد سرزمین های ترک نشین زیر پرچم یک حکومت  شکل گرفت. این ایدئولوژی  در پی تقویت پیوند های  تاریخی و فرهنگی اقوام ترک زبان برای دستیابی  به پیشرفت های اقتصادی و خودآگاهی و فرادستی ترکان در این سرزمین ها بود.

” در نیمه دوم سده نوزدهم اسلام عامل اصلی  پیوند ساکنان امپراتوری عثمانی بود و حتی در این دوران ، اطلاق کلمه “ترک” در میان گروهی از مردم خوشایند نمی نمود…اما  در میان ترک هایی که در سرزمین های الحاقی به روسیه تزاری می زیستند ، گرایش به پیوند با دیگر اقوام ترک و هم کیش به شکل فزاینده ای رشد کرد.خاستگاه نسل نخستین پان ترکیست ها ، همین سرزمین ها  بود.* ریشه مشترک همه گروه های ترک زبان تابع روسیه مقاومت در برابر روسی کردن تابعان بود، مخالفان پان اسلاویسم (روسی تباران) به دو جهت گرایش داشتند که یکی پان ترکیسم  و دیگری اتحاد اسلام بود .ص 552 ج 13 دانشنامه اسلامی.

زمینه پیدایش

تا پیش از سده نوزدهم ایدئولوژی های ناسیونالیستی در سرزمین های امپراتوری عثمانی ، در بخش اروپایی کمرنگ و در دیگر نقاط آن تقریبا وجود خارجی نداشت. هر گروه از مردم در دوره پیشین  به یک “ملت”  تعلق داشت که بر اساس دین و یا  قوم آنها  تعریف می شد و همه این “ملت ها” زیر لوای حکومت سلطان عثمانی که خلیفه مسلمین هم بود، زندگی می کردند. با گسترش فرهنگ سیاسی اروپایی، ابتدا یونانی ها و مردم بالکان و ارمنی ها  و دیگر گروه های اجتماعی خواستار آزادی و استقلال شدند و در ادامه ایده های ناسیونالیستی در میان مسلمان ها و به ویژه ترک ها نیز گسترده شد. البته هدف ملت های تحت حاکمیت عثمانی ، استقلال و هدف هویت خواهان ترک  حفظ امپراتوری عثمانی بود.

شکل گیری واژه هایی نظیر پان تورانیسم**، پان ترکیسم و یا ترکولوژی در سده نوزدهم در رقابت و گاهی مخالفت با “پان اسلامیسم” رشد کرد. نخبگان ترک و به ویژه تحصیل کردن در اروپا و همچنین  پناهندگان تبعیدی انقلابات 1848  به امپراتوری عثمانی، در گسترش ایده های رمانتیک ناسیونالیسم سهم مهمی داشتند.  آنها  خواستار نو کردن داشته های گذشته در فرهنگ بومی برای سامان دادن به جامعه جدیدی بودند. یکی از نخستین افرادی که در این زمینه اقدام به تدوین و تئوریزه کردن این ایده برآمد مصطفی صلاح الدین پاشا  با نام لهستانی کنستانتین بورزک چی  بود که کتابی به فرانسه در مورد “ترک های قدیم و مدرن” در سال 1869  نوشت که در استانبول به چاپ رسید. هدف از این نوشتار نزدیک کردن ترک تباران آسیایی و ساکنان اروپائی بالکان بود.

پهنه جغرافیایی

.درنگرش پان ترکیست ها ، نه تنها اقوام آسیای مرکزی بل اقوامی چون “سیت های”ایرانی تبار و حتی مادها هم ترک انگاشته می شدند. آنها از شرق اروپا تا میانه آسیا را سرزمین ترکان می نامیدند. حتی فنلاندی ها  هم به دلیل شباهت های زبانی، ترک محسوب می شدند، همچنانکه اقوام سومر باستان  را هم از تبار ترک میدانستند.

پان ترکیسم در دوره عثمانی

پان ترکیسم هم  چون پان اسلامیسم با اهدافی فرا کشوری ، در صدد اتحاد ملت های ترک نژاد و ترک زبان بر آمد.و در این پهنه گاهی دوشادوش”پان اسلامیسم” و زمانی در مقابل  آن، به عنوان ایدئولوژی حاکم بر امپراتوری عثمانی عمل میکرد.  ایدئولوژی “ترکان جوان” *با برداشت هویت دینی رژیم گذشته که بر مبنای خلیفه به عنوان رهبر مسلمانان مخالف بود حتی در در دوره پس از جنگ بطور کلی در جهت ضدیت با اسلام گام برداشت.

 

ترکان جوان و پان ترکیسم :”ترکیه تنها از آن ترکان است”.*

با شکست  عثمانی در بالکان، دیوانسالاران و ارتشی های جوان به فکر راه نجاتی بر آمدند . “ترکان جوان” با ایده های ملی گرایانه  و جدایی دین از حکومت در سال 1906 در شهر سالونیک(شمال یونان-مقدونیه ) تشکیل شد و در سال بعد با نام کمیته”اتحاد و ترقی” به کار خود ادامه داد .حکومت دستور تعقیب اعضای این گروه را صادر کرد اما این افراد فعالیت خود را برای  بازسازی قانون اساسی پی گرفتند. سلطان عبدالمجید  مجبور به پذیرش تشکیل دوباره پارلمان شد و حزب اتحاد و ترقی در 1912 برنده انتخابات گردید.

انور پاشا ، طلعت پاشا و جمال پاشا از روسای این جنبش بودند.

 ترکان جوان و حزب آن ها| اتحاد و ترقی ” به دستاوردهای تنظیمات( مشروطه) ، تمرکز قدرت و مدرانیزاسیون (به ویژه در ارتش و نیروی دریایی )پایبند و خواستار اصلاحات  بودند.آنها خلیفه گری  را با اوضاع زمانه ناسازگار نمی دانستند و درصدد جایگزینی خلیفه با دولت بر آمدند . “دولت نوین” آنها، سیاست “چند فرهنگی” وچندملیتی” دوره عثمانی را کنار گذاشت و “ملت ترک “اساس و پایه کشور جدیدی به نام ترکیه شد که در نظر داشت خود را به عنوان یک “دولت-ملت”  بازسازی نماید . برای حفظ برتری ترکان ، ایده پان ترکیسم از سوی برخی از جریانات سیاسی  و از جمله ترکان جوان در میان مردم تبلیغ می شد.

انور پاشا ، ار رهبران ترکان جوان و وزیر جنگ عثمانی در همان ماه های ابتدای جنگ  به حمایت از آلمان وارد جنگ شد و با گشودن جبهه جنوبی  جنگ با روسیه ، موجب تشدید تغییرات  بی بازگشتی در ترکیب جمعیتی و همزیستی تاریخی ساکنان آناتولی شد.

نسل کشی ارامنه در اواخر سال 1916 زیر نظر انور پاشا  وزیر جنگ عثمانی انجام گرفت.  جابجایی و حذف اقلیت های غیر ترک و غیر مسلمان (یونانی ها ، ارامنه، آشوری ها) و حتی جابجایی وسیع کرد ها بخشی از سیاست ترکان جوان بود.

 

پان ترکیسم  و تبلیغات آلمان در جنگ اول جهانی 

  انور پاشا وزیر جنگ دولت عثمانی در نخستین جنگ جهانی بود و آرزوی تاسیس امپراتوری بزرگی در آسیای مرکزی داشت و سازمانی به نام ” تشکیلات مخصوصه” پدید آورد که ماموران آن همه از افسران داوطلب بودند و در خارج از مرزهای عثمانی ، به ویژه در میان گروه های ترک تبار به تبلیغ پان ترکیسم می پرداختند .این سازمان تا پایان جنگ جهانی اول در اختیار انور پاشا قرار داشت .طی سالهای جنگ بسیاری از ماموران انور پاشا از راه قفقاز به ایران ، افغانستان ، هندوستان و دیگر نواحی فرستاده شدند.”ص551 ج 13 (برای آگاهی از همکاری این سازمان و نهضت جنگل در گیلان ، به کتاب ایران در جنگ اول جهانی ص  رجوع نمائید).

آلمان ها در همین راستا با عثمانی همکاری نزدیکی داشتند .سفیر آلمان ضمن گفتگو با انور پاشا گفت :” با واگذاردن قفقاز به شما می خواهیم راه زمینی به ترکیه را بگشائیم ..و ایران را به تصرف آوریم”…. آلمانی ها به بهره برداری از پان ترکیسم به منظور تضعیف روسیه و کنترل بر ثروت عظیم اقتصادی آسیای مرکزی  علاقمند بودند” ص551 همانجا

بلشویک ها و پان ترکیسم

در گیرودار کنگره حزب بلشویک که به سال 1920 در باکو برگزار شد، ایده “پان ترکیسم” در دستور کار  کنگره قرار داشت .در این کنگره هواداران کمونیست های “ترکستان”خواستار ایجاد حزب کمونیست ترک شدند. کمونیست های تاتار هم در پی ایجاد یک دولت بزرگ ترک بودند که از سوی مسکو پذیرفته نشد.

آتا ترک   

او در سال 1881 در شهر سالونیک( شمال یونان) از پدری ترک تبار و مادری اسلاو به دنیا آمد. مصطفی کمال جوانی پرشور، هواخواه تمدن غرب و درعین حال میهن دوست بود . در جوانی به ارتش پیوست و به زودی در شهر زادگاهش به همکاری با کمیته ترکان جوان آغازید. در جنگ اول جهانی، نبرد داردانل را رهبری کرد که به شکست  نیروی های انگلیسی انجامید و موجب شهرت و محبوبیت زیاد او شد او با تکیه بر این پیشینه  توانست نیروی زیادی در آناتولی  شرقی برای تشکیل جنبش “تعهد ملی “بسیج کرده و بخش مهمی از سرزمین های از دست رفته در جنگ اول جهانی را باز پس گیرد. /عکس و شرح  سرو و لوزان / نیروهای ملی گرا پیروز انتخابات شدند و پارلمان جدید  در آنکارا مستقر شد(ارتش متحدین به دلیل کشتار ارامنه به استانبول وارد شده بودند و به ناچار پارلمان از استانبول به آنکارا منتقل شد). مصطفی کمال در 1920 با روسیه شوروی وارد گفتگو شد و بخشی از مناطق که طی جنگ بدست روس ها افتاده بود باز پس گرفت  کمال در 1922-یا3؟ حکومت عثمانی را با کمک پارلمان خلع و بدین سان جمهوری ترکیه جدید  شکل گرفت.

او منتقدان ایدئولوژی های فرا کشوری و جهانی واز جمله پان ترکیسم بود. مصطفی کمال در پی جایگزین کردن این ایده ها با ناسیونالیسم ترک در داخل مرز های ترکیه  بر آمد. او با وارد شدن عثمانی در جنگ جهانی مخالف بود اما زمانی که دولت عثمانی در حمایت از آلمان وارد جنگ شد ، او هم به عنوان افسر ارتش عثمانی در جنگ شرکت نمود. هر چند که اقدامات او در این راستا به سود پان ترکیسم انجامید، اما حزب اصلی پان ترکیست  به رهبری نهال آستز از سیاست های  آتاتورک نا خرسند بود و به ویژه او را در مورد نزدیکی به روسیه شوروی سرزنش می کرد.

  پان ترکیسم در هنگامه جنگ دوم جهانی

در آستانه جنگ دوم، حمایت از پان ترکیسم و واسلامیست ها، محور اصلی سیاست آلمان نازی در سرزمین های مسلمان نشین روسیه شوروی بود.(همانند دوران جنگ اول 1914/1918). پرو پاگاندای حمایت از هیتلر حتی به مد شدن اصلاح موی سر به شیوه هیتلر نیز رخ نمود.تشویق و پشتیبانی از جنبش های پان ترکیستی و پان اسلامیستی در قفقاز و آسیای میانه موجب مسائل فراوانی برای شوروی شد. ارتش سرخ از بیم  پشتیبانی مسلمان ها از آلمان نازی که در پی تسخیر حوزه نفتی باکو بود ، دست به جابجایی گسترده در میان تاتارهای کریمه و مسلمانان قفقاز زدند.بیش از 500 هزار نفر*** به وسیله ترن  به ازبکستان و دیگر کشور های آسیای میانه  روانه شدند و  چندین هزار نفر به سیبری تبعید شدند. این تحولات  و سرکوب ها زمینه ساز تاریخی  پیدایش  جنبش های اسلام گرائی  شد که از دهه 90 سده بیستم در قفقاز و چچن تا دره فرغانه و افغانستان گسترش یافت

 فروپاشی روسیه شوروی و امید به تجدید حیات پان ترکیسم.

پس از فروپاشی  شوروی، دولت ترکیه از پیدایش یک دولت فراگیر ترک در جنوب روسیه پشتیبانی نمود و سرمایه گذاری زیادی در کشور های ترک زبان آزاد شده از یوغ شوروی  انجام داد در سال 1992 به  تاسیس “آژانس همکاری بین المللی ترک”  اقدام کرد. این سازمان وابسته به وزارت امور خارجه ترکیه،وظیفه سرپرستی پروژه های سیاسی ، اقتصادی و فرهنگی در جمهوری ترک زبان  را بر عهده داشت. روسیه از همایش کشور های ترک زبان آذربایجان ، ترکمنستان ، ازبکستان، قرقیزستان و قزاقستان در آنکارا خوشنود نبود  به ویژه از تاثیرات منفی اقتصادی آن بر اقتصاد فدراسیون روسیه هراس داشت. ترکیه به جد در پی ایجاد یک بانک مشترک ترک “برای سرمایه گذاری در این بازار مشترک بود و انتقال گاز و نفت از کشور های آسیای میانه به اروپا را طرح ریزی می کرد که با منافع روسیه و ایران تضاد داشت . ایران ، همسایه کشور های آسیای میانه هم به جهت جغرافیایی و هم به دلیل بنادرش در خلیج فارس و هم دسترسی زمینی تا بنادر شرقی دریای مدیترانه  از همه نظر مناسب ترین راه انتقال نفت و گاز به اروپا بود به ویژه اینکه  دانش فنی متخصصان ایرانی که بیش از صد سال در این زمینه تجربه آموخته بودند ، در منطقه بی همتا بود.

جریان های پان ترکیست در ترکیه امروز

ارسلان ترکچی  نماینده مجلس و وزیر و پایه گذار و رئیس حزب”جنبش ملی گرگ های خاکستری” با ایدئولوژی تورانیسم  و برتری طلبی نژاد ترک ، از احزاب راست افراطی ترکیه است که همواره جایگاه خود را در سیستم  پارلمانی و سیاسی ترکیه حفظ نموده است  و مورد حمایت بسیاری از دولت ها قرار داشته است ، به ویژه  در برخورد با احزاب اسلامی

^{………………………….}

^{پا نوشته}

^{* حزب “اتحاد و ترقی”  که به “ترکان جوان” بسیار نزدیک بود و شمار اعضایش  در سال 1908 از 300 نفر تجاوز نمی کرد در سال 1914 به 350 هزار نفر افزایش یافت. شعار های اصلی مجمع عمومی 13 روزه این حزب در سال 1910 چنین بود ” ترکیه تنهار از آن ترکان است”، “برای ملت ما ترکیه بیش از دین اسلام اهمیت دارد ، “غرور نژادی بزرگترین فضیلت هاست”. در پی سیاست ترکی کردن  امپراتوری  در سال 1910 عرب ها ، دروزی ها، فلسطینی ها، عراقی ها و آلبانی ها و در ادامه یمنی ها در سال 1912 سر به شورش برداشتند.}

 ^{شمار اعضای پارلمان در سال 1908 بر اساس گروهبندی قومی چنین بود:” از 230 نماینده پارلمان 45 نماینده عرب، 23 نفر آلبانیائی، 10 نفر ارمنی,5 نفر بلغار، 4 نفر یهودی،2نفر کرد و یک نفر دو روزی بود  شمار نمایندگان ترک 107 نفر(کمتر از نصف) بود در حالی که در انتخابات  سال 1910 شمار نمایندگان ترک به 228 نفر افزایش یافت.}

در بند نخست قانون اساسی ترکیه چنین آمده بود. “ترکیه کشوری است غیر قابل تقسیم و هیچیک از بخش های آن در هیچ شرایطی حق جدایی ندارد”

**  پان تورانیسم :ولادیمیر مینورسکی تاریخدان برجسته سده بیستم  نوشته‌است که ایده پان تورانیسم دست کم به ۱۸۳۹ میلادی در مجارستان می‌رسد. نخستین بار مجارها بودند که دربارهٔ توران و تورانیان به‌طور جدی پژوهش کردند؛ در حدود نیم قرن پیش از آغاز جنگ جهانی اول، دولتمردان مجار در جستجوی متحدانی بر ضد جنبش پان اسلاویسم بودند و از آنجا که ترکی نیز از زبانهای تورانی است، اگر چه از شاخهٔ فین (اویغوری)، اندیشهٔ اثبات خویشاوندی ترکها، برای اتفاق مجار ـ ترک بر ضد اسلاوها، مطرح شد.

گرچه ایدئولوژی پان تورانیسم (در ابعاد عمومی تر) تحقق نیافت، ولی منجر به رشد اندیشه اندیشه پان ترکیسم (که نسبت به اندیشه قبلی جزئی تر بود) شد. تئوریسین‌های مروج اندیشه پان ترکیسم، اکثراً ترک‌زبان‌هایی بودند که زیر ستم امپراتوری تزار بودند و در پی آن بودند تا با ترویج ناسیونالیسم فرامرزی ناسیونالیسم ترکی، مردم ترک‌زبان عثمانی را با تمامی اقوام و ملیت‌های ترک‌زبان جهان (به خصوص ترک‌های ساکن امپراتوری تزار روس) متحد کنند. یکی از عوامل اتحاد آنها یکی بودن زبان و دیگر یکی بودن مذهب (در مقابل مذهب تزارها که مسیحی بودند و مسلمانان تسلط آنها بر خود را نامشروع می‌دانستند) بود. این تفکر به ترویج و تحریک مردم ترک‌زبان عثمانی و مقابله با اندیشه پان اسلامیسم (که سلاطین عثمانی خود را خلیفه وقت جهان اسلام اعلام کرده بودند) انجامید. ص 522 ج.13 دانشنامه اسلامی