جمهوری ونیز

 

در پیشینه “جهانی شدن” ، پیدایش  ونیز یکی از مراحل پر اهمیت است :  ناوگان دریایی ونیز از سده 12 تا 15  قدرت برتر دریای مدیترانه و دریای سیاه بود . جمهوری ونیز شاهراه های تجاری را در اختیار داشت و برای حفظ تسلط خود بر بازار جهانی نه تنها از قدرت آقتصادی و دیپلماسی  بلکه از جنگ  با هم کیشان و هم میهنان خود نیز پرهیزی نداشت .جمهوری ونیز  جمهوری تجاری بود که دستگاه دولتی  را بی واسطه در خدمت خود داشتند . در این دوران سیستم سرمایه داری در شهرهای تجاری اروپایی و به ویژه در ایتالیا، گام های اولیه به سوی حاکمیت سیاسی  را برمیداشت: در جمهوری ونیز به شکل دولت متمرکز و مداخله گر و در شهر” ژن= جنوا” بگونه ای لیبرالی ، دو الگوی اقتصادی و سیاسی که در روند جهانی شدن  به کار گرفته شد.

زمینه پیدایش ونیز

اوضاع ایتالیا پس از سقوط رم و قدرت گرفتن بیزانس  همچنان نا امن بود :  میان اقوام ژرمن، لومبارد ، گوت ها و اشرافیت محلی از یکسو و پاپ وبیزانس   از سوی دیگر کشاکش قدرت ادامه داشت . در سده دهم میلادی با پایان گرفتن دوره نخستین  گسترش اسلام در حوزه مدیترانه تجارت رونق یافت.  شهر های تجاری ایتالیا با دسترسی به دریای مدیترانه و نزدیکی به بازار های در حال توسعه اروپا نقش ویژه ای یافتند . ونیز،ژن، پیتزا،امورفی و فلورانس  روابط خود را هم با جهان اسلام وهم با امپراتوری بیزانس گسترش دادند. تاجر های ونیزی در این میان بهره ای گزاف بردند و  از هر دو سو  امتیازات ویژه و بنادر وپایگاه ها یی در دریای مدیترانه و دریای سیاه بدست آوردند که شرایط حاکمیت آنان را بر راه های تجاری میان سه قاره را فراهم کرد.

جنگ های صلیبی  زمینه افزایش نقش ونیز را فراهم نمود : خیل عظیم جهادگران مسیحی از گوشه و کنار اروپا  بسوی بیت المقدس روانه شدند . ناوگان های ونیزی برای انتقال آنها به سرزمین مقدس آماده بود و از این رهگذر سود سرشاری به چنگ آورد . شوالیه ها نا برخوردار از نقدینگی دست به دامان سوداگران و تجار و نیزی می شدند و با گرو  گذاشتن اموال و کاخ های خود ،مخارج سفر جهادی خود را تامین میکردند.

جمهوری  تجار

 

اشرافیت محلی  نابرخوردار از زمین کشاورزی مناسب ، سخت در گیر تجارت بود وبر خلاف نجبای سنتی اروپا که تجارت را خلاف شئونات خود می دانست ، اشراف ونیز هم تاجر و هم سیاستمدار و فرمانده نظامی بودند. آنها در سده هشتم ،دست به ایجاد نهادی سیاسی ، به نام “دوج ، دوک” زدند .برخی از این حاکمان در پی تصاحب قدرت بشکل موروثی بودند اما  از سده یازدهم  خانواده های تجار بزرگ تغییراتی در سیستم حکومتی دادند که دوج نتواند از مقامش به نفع خود و یا یکی از خانواده ها استفاده نماید .او نماینده منتخب الیگارشی ونیز بود . جمهوری  و دستگاه دولتی در خدمت مستقیم منافع تجار.   دوج درمقر حکومتی زندگی میکرد ، ساختمانی کاخ مانند که ادارات دولتی آنرا در میان گرفته بود.این منطقه با وجود تازه ساز بودنش از با شکوهترین بناهای اروپا بود. نماد از قدرت جمهوری ونیز . دوج ها  وظیفه داشتند ،قدرت سیاسی و نظامی را در راستای منافع  خانواده های تجار ونیزی سازماندهی کنند .ابتدا دزدان دریایی که مخل امنیت راه های تجاری بودند از میان برداشته شدند و سپس نوبت به رقبای محلی رسید . ونیز در چهار نوبت با ناوگان دریائی شهر جنوا به جنگ پرداخت و در نهایت آنرا منهدم کرد.  در برابر بیزانس ابتدا به گرفتن امتیازات ویژه بازرگانی و تصاحب بنادر اختصاصی دست زد و سپس خود را از قید حاکمیت بیزانس رهانید و از جهت مذهبی به رم اقتدا نمود .

جنگ های صلیبی ، فرصت طلایی برای تجار ونیزی بود ، مستقر شدن در  سوریه و شامات و حاکمیت بر راه های تجاری ، امپراتوری نیزانس را نگران منافع خود می کرد.  آنها شروع به نقض پاره ای از قرارداد های یک جانبه باونیز  کردند و با شدت گرفتن بحران ، مزایای بیش از ده هزار بازرگان ونیزی را  لغو نمودند،  ونیزی ها  دو سال بعد ، در هنگام چهارمین دوره جنگ های صلیبی ، جهادگران مسیحی را به جای انتقال به  سرزمین مقدس به پایتخت بیزانس بردند. در گیری میان صلیبیون و پایتخت بیزانس به غارت شهر انجامید : چپاولی که ماه ها ادامه یافت و چنان ضربتی به امپراتوری مدافع مسیحیت زد که هرگز نتوانست از آن کمر راست کند و زمینه مناسبی برای غازیان  مسلمانفراهم شد تا آرزوی دستیابی به پایتخت مسیحیت را عملی نمایند.

کاهش  قدرت بیزانس ، حاکمیت ونیز را بمدت سد و پنجاه سال بر دریای مدیترانه و دریای سیاه امکان پذیر ساخت . آنها بسیاری از جزایر ، از جمله کرت را تسخیر کردند و راه های تجاری را به زیر نگین قدرت خود در آوردند : شهر ونیزثروتمندترین شهر اروپا شد.

شهر ونیز

شهری که در پایان سده چهاردهم  ثروتمند ترین شهر اروپا بشمار می آمد و کرانه های دریای آدریاتیک و جریره های دریای مدیترانه را زیر فرمان خود داشت ، تاچند سده پیش از آن ،محل مرداب ها یی بود که پرندگان دریایی در آن زیست میکردند . مردم این نواحی از ماهیگیری امرار معاش میکردند  . اما موقعیت جغرافیایی ونیز آنرا در نزدیکی چند شاهراه تجاری قرار می داد .(نقشه)در سده نهم بندر کوچکی برای تجارت محلی پا گرفت که بزودی چند کارگاه ساخت قایق و سپس کشتی سازی هم بدان افزوده شد . این کارگاه ها پایه صنعتی شد که شهرت فراوانی برای ونیز به همراه داشت. امپراتوری بیزانس از مشتریان پرو پا قرص آن بود . شهر رفته رفته توسعه یافت و در دوره جنگهای صلیبی گسترش یافت.

 

 

 

پس از غارت پایتخت بیزانس ، تندیس نماد پایتخت  به ونیز منتقل شد و مجسمه چهار امپراتور رم هم از پایتخت  دزدیده  و در دیوار های کلیسای عظیم سنت مارک  بکار گرفته شد  حتی سنگ ها و ستون های ساختمان های کنستانتینوپل  هم در  بنای کلیسا دیده می شود که نشان از تاثیر معماری  بیزانسی در  ونیز است. . بدینگونه ونیز خود را جانشین بر حق رم و بیزانس جلوه می داد .  انتخاب سنت مارک هم نشان از استقلال  شهر داشت:  در گذشته قدیسی از پایتخت بیزانس به عنوان نگهبان شهر خوانده می شد .اما حالا کلیسای عظیم در میدانی گسترده و با شکوه درکرانه دریای مدیترانه یاد آور قدرت تجار تازه به دوران رسیده ونیزی بود .ساختمان های چوبی قدیمی شهر ،جای خود را به بناهای سنگی با شکوه دادند که در کنار کانال ها سر به آسمان کشیدند. شهری که شمار باشندگانش  از 100هزار افزون بود  .ساختمان های اداری  تجارتی و انبار های مملو از کالا های بازرگانی در این بنا های جدید رونق اقتصادی شهررا به جهانیان  گوشزد می کرد. برخلاف شهر های بندری مدیترانه که اغلب یک بندر مرکزی و اصلی داشتند ،در ونیز ساختمان شهر چنان طرحریزی شده بود که چندین بندر در آبراه های شهر برای پاسخگویی به نیاز شمار فراوان کشتی های تجاری مهیا باشد .

 

کاخ حکومتی که محل اقامت دوج ها /دوک/و مرکز فرمانروایی  بود هم جوار کلیسای سنت مارک فرار داشت .این کاخ عظیم با سالن هایی که به بزرگی یک زمین فوتبال میرسید و ارتفاع دیوار هاش از 12 متر بود، نشان از نزدیکی و همدستی مردان کلیسا با دلتمردان تاجر مسلک  ونیزی بود . در کنار بنا های اداری ، محل های متعددی برای ساختن کشتی های تجاری و نظامی در نظر گرفته شده بود ، صنعتی که ونیزی ها درآن بی رقیب بودند  نو آوری ، شمار فراوان و گوناگونی کشتی های ونیزی برتری  این تجار را در دریا ها تضمین می نمود.

تجارت

 

تا مدت ها کالا های تجاری عموما شامل کالا های مصرفی خوراک روزانه چون نمک ، ادویه، گندم،شراب و روغن بود که از سواحل شرقی مدیترانه و دریای سیاه  به اروپا آورده می شد . با تسخیر بیت المقدس و سوریه توسط مسیحیان ، تجار ونیز بطور مستقیم با راه های زمینی تجارت با آسیای دور در ارتباط قرار گرفتند ، هرچند پس از یک سده این سرزمین ها به دست مسلمانان باز پس گرفته شد، اما راه های بازرگانی همچنان دایر بود .در سده سیزدهم با حمله مغول سرزمین های اطراف دریای سیاه از دست حکومت بیزانس خارج شد ، اما تجار بنادر اتیالیایی همچنین بندرگاه ها را در اختیار داشته و با شرکای جدید شان، مغول ها معاهدات سودمند تری می بستند

 

تاجر های ونیزی می کوشیدند  در همه زمینه های  انحصار  خرید و فروش را در دست داشته باشند . لیبرالیسم اقتصادی در تفکرایشان جایی نداشت. بعنوان نمونه، برای ازمیان بردن رقبا،  با احتکار نمک   به مدت طولانی  ابتدا در سطح دریای آدریاتیک و سپس درسراسر گستره تجاری  خود  انحصار  نمک را به دست آورند . آنها به  تجار شهر های دیگر اجازه نمیدادند که در ونیز آزادانه تجارت کنند . تجار آلمان مجبور بودند که کالا هایشا ن را به همکاران ونیزی بفروشند و یا از آنها بخرند.  حتی اگر یک کشتی بازرگانی از قبرس عازم لندن بود باید تغییر مسیر داده ودر ونیز مالیاتی بپردازد. شکوفائی تجاری موجب رونق مالی و بانکداری ونیز شد: ارزش پول ونیز در گستره تجاری آنها بسیار نمایان بود و بعنوان پول رایج در بسیاری از شهر های اروپا و مدیترانه  دست به دست میشد . در بازارهای بورس ونیز پول کشورهای دیگرتعویض می شد. بانک های ونیزی فعالیت گسترده ای داشت و همه جا  پشتوانه تجار بود .

بودجه شهر ونیز( بدون در نظر گرفتن سرزمین های تابعه) در آغاز سده پانزدهم میلادی برابر 770 هزار دوکا  بود(بودجه کل امپراتوری  فرانسه در آن تاریخ کمتر از یک میلیون دوکا )

پایان کار

با برچیده شدن امپراتوری بیزانس در سال 1453 میلادی و روی کار آمدن ترک های عثمانی ، هرچند که امتیازات ویژه بازرگانی ونیزی ها از میان رفت ، اما روابط تجاری با منطقه و امپراتوری تازه پای عثمانی ادامه یافت ، خاصه اینکه ونیزی ها چندین سده بود که در دریای سیاه با اقوام ترک دادو ستد داشتند . روابطی که حتی در دوره جنگ های میان مسلمانان و مسیحیان هم قطع نشده بود . با این حال روی کار آمدن عثمانی ها که در مرحله استقرار و گسترش  حاکمیتشان در مدیترانه و دریای سیاه بودند ، موقعیت ونیز را تضعیف کرده بود . اما آنچه آینده اقتصادی ونیز را تیره می کرد  نه عثمانی ها بل  راه های دریایی جدید در اقیانوس اطلس بود .راه دریایی بسوی آمریکا ّ بزودی ثروت هنگفتی را به غرب اروپا منتقل کرد که تحولات اقتصادی فراز جدیدی یافت . از سوی دیگر واسکودوگاما  آفریقا را دور زد و راه جدید آبی ، انحصار تجاری با آسیا را از راه های سنتی مدیترانه شرقی و جاده ابریشم خارج ساخت. این بار تراکم سرمایه تجاری با پیشرفت علم و تکنیک همراه شد و به گسترش تولید کارگاهی(مانوفکتورها) انجامید و با گسترش شهر های غرب اروپا صدای پای فرارسیدن  طبقه نوپای بورژوا رسا تر شد. عصری نو آغاز می شد.

چارچوب اقتصاد و سیاست ونیز بر پایه گستره جغرافیایی مدیترانه تتظیم شده بود و محافظه کاری و تنگ نظری فرهنگ سیاسی ونیز موجب کاهش ظرفیت  تطبیق با شرایط نوین و نوآوری سیاسی بود ، برگ برنده ای که عمر جمهوری جنوا را طولانی تر از ونیز کرد. با اینهمه ونیز توانست که بخشی از سرمایه هایش را در کارگاه های ریسندگی و دیگر رشته های صنعتی به کار بگیرد و سرمایه های فرهنگی اش که با ورود مهاجران بیزانسی بسیار شکوفا شده بود  به متفکران و هنرمندان ونیزی امکان داد تا در پیدایش و پا گیری رنسانس  سهیم باشند .

ژن( جنوا)

موقعیت جغرافیایی جنوا از ونیز هم برای کشاورزی و دامداری مشکلتر است: کوه های سترگی در فاصله کمی از ساحل دریا قرارگرفته و در حقیقت زمینی برای کشت وجود ندارد . به دلیل کمبود زمین ، خانه ها و بناهای اداری از گذشته هفت ، هشت اشکوبه  ساخته می شد.

تجربه دریا نوردی(از دوره اتروسکها) بهمراه روح زمان، بازرگانان منطقه را به تجارت با شرق مدیترانه و دریای سیاه رهنمون کرد.اما بر خلاف همکاران ونیزیشان ، تاجرهای جنوا به دخالت مستقیم در امور کشوری و لشکری نپرداختند ، هرچند که هزینه نظامیان و کارمندان دولت بیشتر از کانال آنها تامین می شد ، اما دولت ، ملک طلق آنان محسوب نمی شد. اقتصاد جنوا بر اساس رقابت سامان دهی شده بود و فعالان اقتصادی در زمینه های اقتصادی و در جغرافیای متنوعی فعالیت داشتند .آنها بیش از ونیز به سمت غرب اروپا  تمایل داشته و خود را با نیاز های اقتصاد اروپایی همساز می کردند،در بانکداری تخصص یافته و توانستند پشتوانه  مالی چندین کشور منطقه از جمله اسپانیا را بر عهده بگیرند.

روحیه سرمایه داری جدید را می توان  در کارکرد اقتصادی شهر ژن جستجو کرد. سرمایه داران جنوا پیشروان  الگو آینده نگری در زمینه های جدید اقتصادی و فن آوری بودند . لیبرالیسم آنها به روحیه رقابت ،نوآوری و هم آوازی با شرایط  مستعد بود، خصائلی که از عوامل پایه ای توان سرمایه داری در برخورد به بحران ها ست.

فلورانس

جمهوری فلورانس هم در قرون وسطی شکل گرفت ، اما رقابت میان خانواده های اشرافی  چندین بار سبب ویرانی محلات شهر شد.  رسم این بود که خانواده های اشرافی  هر یک محله ای را در اختیار داشتند و در اطراف آن استحکاماتی بنا می کردند . در جنگ های داخلی اغلب خانواده بازنده از شهر تبعید می شدند و محله آنها بگونه ای ویران می شد که امکان باز گشت نداشته باشند . (آثر ماندگار ماکیاول “پرنس” در تحلیل و راه یابی برای این معضل نگاشته شد ، این کتاب  از نخستین متون علم سیاسی مدرن محسوب می شود)

با اینهمه  از این دوره بنا هائی  بجا مانده که هنوز هم زیبایی آنها چشمگیراست. در کنار این اشرافیت ،طبقه جدیدی هم در حال رشد بود  که در تولید کارگاهی به ویژه در زمینه نساجی فعالت درخشانی داشت ،بخش دیگری ازاین طبقه نیز به اشراف وام میدادند و در مقابل املاک  آنها را به گرو می گرفتند.  بسیاری از اوقات جنگ های خانگی میان اشراف ، آنها را به ورشکستگی می کشاند و املاک گرویی آنها به دست وام دهندگان می افتاد . از جمله این وام دهندگان خانواده مدیسیس بود ، که  ثروت زیادی از این طریق کسب کردند و  و توانستند بانکداری فلورانس را نه تنها در شهرهای  ایتالیا ، بلکه در اروپا گسترش دهند. این خانوداه ازمهمترین حامیان هنر رنسانس بودند . آنها در فلورانس قدرت سیاسی  رابا شیوه هایی نه چندان دموکراتیک  در اختیار گرفتند .با دربار فرانسه نیز ارتباط  خانوادگی پیدا کردند و در آنجا هم  با سرمایه گذاری در بخش فرهنگ  و هنر،  نام خود را با رنسانس گره زدند.

……………………………………………….

منابع

 

Venise au Moyen-Âge : un redoutable guerrier économique

….

Venise à la conquête de la Méditerranée (AH#1)

…..

exposé sur Venise au moyen age (6 chapitre)