“دولت”*

 مقوله حکومت و دولت از مباحث  پیچیده  رشته های مختلف علوم اجتماعی است. هدف ما در این چند سطر آشنایی اولیه  با مقولات پایه ای نهاد حکومت و دولت است.  برای فهم عملکرد حکومت های گذشته و دولت های امروزین باید زمینه ژئوپلیتیک و شرایط ویژه هر جامعه را مطالعه نمود.

 

               پیدایش “حکومت ” در جوامع بشری و گسترش آن به امپراتوری های جهانگشا ، این پرسش را پیش می آورد که اساس حکومت  چیست ؟ چگونه ایجاد شده ، وظایف و نقش آن در طول تاریخ  چه تغییراتی داشته است ؟ پژوهشگران علوم سیاسی “حکومت ” را  از منظر های گوناگون  جامعه شناسانه ، حقوقی و یا سازماندهی (دیوانی) مطالعه کرده اند.نوشته ای که در زیر میخوانید  بر اساس گرده برداری از چند مقاله باستان شناسی دهه اخیر است .

 

 

 

 

 

 از بی حکومتی  تا  نخستین دولتشهر /

پیدایش حکومت ، در تاریخ تمدن فصل جدیدی در مسیر سازماندهی اجتماعی گشود  :  قدرت سیاسی به عنوان نهاد تصمیم گیری و اجرایی  از  اشکال موروثی و دینی ، مستقل شد . در جوامع ابتدایی  قدرت شکلی سیال داشت  اما با متمرکز شدن آن در نهاد دولتی آرشیتکتور جامعه شکلی نوین بخود گرفت .هر چند که  این تمرکز قدرت  در رابطه مستقیم با موقعیت جغرافیایی و شرایط فرهنگی قرار  دارد و  شرایط گوناگون اقتصادی و سیاسی بر آن تاثیر می گذارد ، با این حال حکومت در تمام جوامع شهری به عنوان نهاد حاکمیت خود را تثبیت کرده است. مسیر تبدیل این قدرت سیال به حکومت متمرکز مسیری بسیار پر  پیچ و خم و با افت و خیز بوده است.

در طول هزاران سال جوامع بشری  بدون حکومت می زیستند : در دوره ای که انسان ها  با شمار اندک بطور گروهی  در طبیعت  مواد غذایی خود را جمع آوری میکردند روابط آنها بر همیاری استوار بود و امکانات فراوان طبیعی ،مشکلی در روابط درون گروهی آنها ایجاد نمی کرد .این همکاری اغلب شکلی خودبخودی  و مکانیکی داشت و میان افراد تقسیم کار  نبود و یا  شکلی بسیار ساده داشت .

در جوامع اسکان یافته  در دهات،  تمرکز قدرت به  خانواده و قبیله محدود بود و” ریاست”  اغلب موروثی و یا بر پایه مناسک دینی  استوار بود . واگذاری تصمیمات اجتماعی به آنها  به معنی برخورداری از امتیازات مادی نبود ،  امتیاز  رئیس  بیشتر پرستیژ  اجتماعی او بود . نمونه های این جوامع  (با شمار باشندگان کمتر از هزار نفر )  را در جای جای فلات ایران  تا هزاره دوم ق.م می توان یافت ( در تاریکی هزاره ها- ایرج اسکندری)

 

 

 

دسترسی بشر به ابزار جدید  به ویژه با کشف فلزات و  ذوب آنها ، موجب  تحولی اساسی  در رابطه انسان با طبیعت از یک سو و روابط اجتماعی از سوی دیگر شد.باستانشناسی  چند دهه اخیر  مبتنی بر تحقیقات میدانی از محل زیست  جوامع دوره مفرغ و آهن حکایت از مجموعه ساختمان هایی دارد که  بر اساس اداره شهر  توسط یک قدرت سیاسی بنا شده است، ساختمان های که مجزا  از محل کار و زندگی اهالی  است و به منظور امور سیاسی یا فرهنگی و دینی و اقتصادی فرا منطقه ای در نظر گرفته شده است .اهالی  این شهر ها لزوما هم خانواده نبوده و مشاغل متفاوتی را انجام می دادند. محصول اضافی کارشان را با یکدیگر معاوضه می کردند. جامعه به گروه ها و طبقات مختلفی بخش می شد که گاها میان آنها تضاد منافع موجب درگیری و خشونت می شد .  نظم دادن به این جوامع  با تقسیم کار پیشرفته  و تامین آذوقه ،نگهداری  آن در سیلو های شهری و توزیع آن  احتیاج به مدیریت جمعی داشت . از سوی دیگر  قضاوت در هنگام اختلاف  میان افراد و اجرای حکم (که گاهی با خشونت همراه بود) هر چه بیشتر  لزوم مدیریت اجتماعی را ایجاب  نموده  و زمینه های پیدایش دولت را فراهم کرد .

افزایش جمعیت و زندگی شهری ، عوامل اصلی  پیدایش دولت

 جمعیت در یک محل زیست  و روابط فرا خانوادگی و فرا طایفه ای در جامعه از یکسو و تنوع مشاغل و تقسیم کار  از دیگر سو موجب پیدایش شهر ها شد .  برای اداره چنین جوامعی چه در زمینه تولید و چه در زمینه توزیع و ثبت  اسناد تجاری و مالکیت احتیاج به  اختراع خط بود . بدون خط و  بعدها سکه برای مبادله ، امکان اداره یک جامعه پرجمعیت شهری و حفظ نظم و امنیت و ثبات  ناممکن بود . برای نمونه می بینیم که در نخستین دولتشهر های سومر در میانرودان ، این رویداد ها تقریبا همزمان بود (در هزاره سوم ق.م).بنا به گفته آرنولد توین بی ، تاریخدان نامور سده بیستم  ” شرایط عدم خودکفایی برای ادامه حیات  افراد  شهری را وادار به مبادله با یکدیگر کرد” .

عاملی  که حرکت در مسیر پیدایش دولت  را شتاب بخشید  پیشرفت تکنیک متالورژی بود : محل این معادن اغلب دور از شهر ها قرار داشت .مردم کوه نشین در هزاره های پیشین به فلزات دسترسی پیدا کردند . کوره های ذوب فلزات  یافت شده  در مناطق  دور افتاده (از جمله در زاگرس میانی)  و  همچنین اشیا فلزی مورد استفاده در تولید و وسایل دکوراتیو و زینتی نشانگر آشنایی با تکنیک تهیه آلیاژ های گوناگون و مهارت دست های توانای صنعتگران است.   باستان شناسان  اشیاء لوکسی از این دوران در گور افراد (آرامگاه ابدی= فاخرترین محل )  یافته اند که نشان از  جایگاه ممتاز آنها نسبت به دیگر اهالی است.

با تخصصی شدن حرفه های گوناگون در شهر ها این فلزات و کالاهای نیمه ساخته به کارگاه های شهری منتقل شده و پس از کار بر روی آن  به بازار  شهر عرضه می گردید و یا به شهرهای دیگر منتقل می شد .چنین حوزه های گوناگون نیاز به مدیریت واحد بر گستره سرزمینی وسیعی داشت . این مدیریت  می باید  امنیت و نظم را برای تداوم تولید  تامین نموده و در مسیر تهیه  مواد اولیه و توزیع کالا در سرزمین های وسیع تری نظارت نماید . .این فرِآیند تولید مناسبات اجتماعی را  متحول کرده  وابستگی افراد و گروه های اجتماعی را به یکدیگر افزود و جوامعی همگرا ( convergente )  در شهر ها به وجود  آمد  که توسط نهادی به نام دولت مدیریت می شد. این مدیریت متمرکز حتی موجب بازدهی بیشتر تولید در زمینه کشاورزی هم شد .نمونه این مدیریت  ساخت و نگهداری کاریز ها (قنات ) در فلات ایران است که بدون این هماهنگی  انتقال آب های زیر زمینی از  چند ده کیلومتری   امکان پذیر نبود.  مدیریت آب ها ، تولید کشاورزی ، جمع آوری و نگهداری محصولات  در انبار و توزیع میان اهالی یک منطقه گسترده نیاز به یک دستگاه دیوانی  برای ثبت و محاسبات داشت. نخستین نمونه  چنین  دولتشهر  شهر اورک در میانرودان است که به سرعت به ایجاد شهر های مشابه  در سرزمین های اطراف پرداخت که به  مجموعه آنها  تمدن سومری می گویند .

 

 حکومت ها در مسیر تاریخ :

نخستین شکل گیری قدرت در خارج از خانواده ، پیدایش “کاهن ” در حوزه عمومی بود که اجرای مناسک دینی را بر عهده داشت . جایگاه ویژه ارتباط با نیرو های حاکم بر سرنوشت بشر ، این مقام معنوی را بسوی قدرت مادی در جامعه رهنمون کرد . در بیشتر تمدن های  اولیه “اوراسیا” چنین پدیده ای مشاهده می شود : در سومر کاهن -فرمانروا ها ، در مصر فرعون ، در چین شاهان و در تمدن کرت هم کاهن ها قدرت سیاسی را در اختیار داشتند.  شاید کوروش را بتوان از معدود فرمانروایان عصر باستان دانست که بدون پشتوانه آسمانی قدرت سیاسی را بدست گرفت .

پس از این دوره شاهد جدایی دو نهاد دین و حکومت هستیم اما در غالب موارد این دو نهاد در همکاری با یکدیگر به مدیریت جامعه می پرداختند .حکومت بوسیله دستگاه اداری (دیوان) بر امور  زندگی جمعی نظارت داشت و کاهن ها از طریق شبکه های ارتباطی خود در بازتولید فرهنگ و آموزش عمومی نقش دست بالا را داشتند. بطوریکه برای مثال شبکه کلیسا در اروپا حداقل تا دوره معاصر با ثبات ترین عنصر قوام بخش به انسجام اجتماعی بود . حکومت ها تغییر می کردند اما کلیسا همچنان پابرجا بود و بسیاری از حکومت ها و بعد ها  دولت های اروپایی تقسیمات اداری شان را از مدل کلیسا وام گرفتند.  تا پیش از رنسانس مشروعیت قدرت سیاسی نیز پایه آسمانی داشت و منشا  قوانین نیز از دین ریشه می گرفت . حتی در اروپا که  حقوق مدنی از امپراطوری رم به جا مانده بود ، کلیسا خود را مدعی نظارت بر آن میدانست.

 

اما حکومت ها از منظر وظایف شان نیز تحول یافته اند : اگر در ابتدا فرمانروا  به امر جمع آوری مالیات به منظور حفظ امنیت عمومی بسنده میکرد و گاها نقش قضاوت و روزی دهنده را نیز بر عهده می گرفت ، در دوره معاصر که دولت های مدرن  که مشروعیت خود را از  “مردم”،”ملت”، “خلق” و…کسب می کنند دامنه وظایف و اختیاراتشان در زمینه عمومی توسعه یافته است تا جایی که اشکالی چون  دولت رفاه هدف خود را پاسخگویی به نیازمندی های شهروندان  اعلام نموده  و از سوی دیگر در سده بیستم  شاهد شکل گیری حکومت های توتالیتر از نوع  کمونیستی و یا فاشیستی بوده ایم که اولی مشروعیتش را به نام منافع طبقه کارگر و خلق گره میزد  و دومی از منافع  نژاد برتر را هدف غایی خود قرار داده بود . 

 

سوژه ای برای آینده!

دولت  ابزار حاکمیت یک طبقه یا حافظ منافع  عمومی؟دید ها و چالش ها .

……………………………

زیرنویس :

واژه دولت به معنی  “Etat”  در فرانسه  و  ” State ”  در انگلیسی از فعلstarer     لاتن ریشه میگیرد که معادل  “ایستادن”  فارسی است ( ایستادن  در مقابل نشستن  و نه دویدن ! .)

این واژه در سده هفدهم توسط  کاردینال ریشلیو بکار گرفته شد و بزودی در فرهنگ سیاسی جای خود را باز نمود .تا پیش از آن دستگاه خاکم را یا با نام فرمانده آن ( رییس ، شاه ، فرعون ، امپراتور …)میشناختند و یا بنا به تعریف فلاسفه یونان با محتوی نظام( الیگارشی ،دموکراسی …..)

منابع

 

YouTube (https://www.youtube.com/watch?v=1xlglRbDMxk)
Michel Foucault – Sécurité, Territoire, Population – EP04 : Le problème du Gouvernement au XVIe

– Le problème du gouvernement au XVIe siècle. – Multiplicité des pratiques de gouvernement (gouvernement de soi, gouvernement des âmes, gouvernement des enfa…

 

 

Nicolas Machiavel (1469-1527) : Une vie, une oeuvre [2008]

…https://www.youtube.com/watch?v=hpcrVs1Tx9I&t=1384s&ab_channel=LeS%C3%A9maphore

……………….

https://www.youtube.com/watch?v=gHqR5xXEfBQ&ab_channel=RienneveutriendireKarl Marx par Louis Althusser (1963)