راه

آشنایی  اولیه با مفاهیم پایه ای

فیض روح القدس ار باز مدد فرماید —دیگران هم بکنند آنچه مسیحا می کرد.

ادبیات فارسی  همچون مهمترین جلوه فرهنگ ایرانی پر است  از اشارات دینی .هرچند که فرهنگ به دین خلاصه نمی شود ، اما یک پایه مهم فرهنگ در هر جامعه ای عنصر دین است : بدون شناخت اساطیر یونانی مشکل بتوان چیز قابل ملاحظه از ادبیات و  مجسمه سازی و حتی معماری یونانی فهمید. نقاشی و موسیقی وشعر و ادب اروپایی نیز با ارجاعات مسیحی چنان آمیخته است که نا آشنایی با آن، درک و بهره بردن از هنر را اگر نگوییم نا ممکن ، به فهمی سطحی کاهش می دهد.

در دنیا امروز با توجه به سیاسی شدن بیشتر ادیان، نقش فرهنگی  ادیان کمتر مورد توجه قرارمی گیرد، به ویژه در فضای دو قطبی امروز ایران. دین همچون عرصه های دیگر زندگی بشر تحت تاثیر آداب و رسوم هر جامعه ای و تاریخ و جغرافیای آن قرار می گیرد( زمانیکه مسیحیت در در آفزیقا رواج یافت شاهد مسیح های سیاهپوست به صلیب کشیده بودیم .حتی  کلیسای کاتولیک هم  این شبیه سازی را پذیرفت. هکچنان که مریم مقدس در اغلب  نگاره های اروپایی با چشمانی آبی ظاهر می شود ، در صورتیکه او زنی یهودی در ناصریه فلسطین بود)  و با تحولات آن جامعه  جنبه های از آن تحول می یابد.

به گمان من نه تنها فرهنگ ایران  بلکه تاریخ ایران با حیات ادیان گوناگون به ویژه اسلام گره خورده است و بنابراین آشنایی با مفاهیم پایه ای ادیان برای علاقمندان فرهنگ و تاریخ امری  ضروریست.بدون آشنایی با مفاهیم پایه ای  دینی، درک “مدینه فاضله”  فارابی و ” فلسفه خسروانی”  سهروردی ناممکن وشعر مولوی و حتی خیام هم مشکل. این دو بیت شعر حافظ دلیل روشنی است بر این مدعا.

گفت ان یار کزو گشت سر دار بلند—جرمش آن بود که اسرار هویدا می کرد .

………………………..

آشنایی با برخی  شاخه  اسلام و مفاهیم پایه ای آن

سنی: اکثریت مسلمانان سنی هستند. آنها خلفای  راشدین را جانشین پیامبر می شناسند وقران را کلام خدا و با بیانی روشن ،که احتیاج به تفسیر ندارد و تنها در حوزه معانی لغوی  می توان گمانه زنی کرد.سنی ها  معتقدند که  فهم بشر برای درک کلام خدا محدود است و اگر مشکلی در فهم قرآن پیش آید باید بهمان معنای ظاهری بسنده کرد، چرا که تفسیر مخلوق  نمی تواند راه گشا باشد . وقتی تناقضی پیش اید  اجماع مسلمین معیار است

شیعه :دربرگیرنده مسلمانانی  است که معتقداند  پیامبر در غدیر خم ، داماد و پسر عم خود علی ابن ابیطالب را به جانشینی خویش  برگزید.  این جانشینی از طریق وراثت خونی منتقل می شود و هر یک از امامان نسل خویش را رهبری می کنند.و هم آنها هستند که قرآن را تفسیر می نمایند. در غیاب امام معصوم  علمای دین  به تفسیر قرآن می پردازند.

معتزله :  به حقانیت خلفای راشدین معتقداند وعقل  را معیار فهم و رفتار مسلمانان می دانستند. عدل پروردگار را بمعنی برخورداری  همه انسان ها  از عقل برای انتخاب نیک و بد ، تعریف می کردند و بر همین پایه معاد را نتیجه رفتار آزادنه مومنان می دانستند..معتزله می گفتند اگر خلیفه ای جور کند ، انتخاب اوست و نه دستور خدا ، پس می توان بر او شورید.

مخالفان معتزله بر ان ها خرده می گیرند که اگر عقل انسان قادر به فهم جهان و راه درست زندگی کردن است .پس قرآن و حتی پیامیر چه نقشی دارند؟ کار کرد  وحی و شهود چیست ؟ آنها معتزله را به بی ارزش کردن شعائر دینی متهم می کردند.

معتزله در اصل سنی هستند ، اما برخی از علمای شیعه نیز جنبه هایی از تفکر آنها را بکار گرفتند. معتزله در دوره مامون خلیفه عباسی مذهب رسمی بود .

…. تفسیر و مرجع  تفسیر کتاب مقدس مسلمانان

موضوع مرکزی گفتگو میان نخبگان مسلمان ، کتاب مقدس مسلمین و تفسیر قرآن است. مشابه مباحث تئولوژیک سده سوم و چهارم میلادی در رابطه با طبیعت  انسانی و یا الهی عیسی مسیح  ، برای مسلمانان نیز در مورد کتاب مقدس شان چنین اختلاف نظری پیش آمد. سنی ها و شیعه ها  قرآن را  تجسم کلام خدا  می دانند. قرائت  قرآن  برای مسلما نان نزدیکی به خدا و مایه برکت است هما نگونه که نیایش برای مسیحی در مقابل عیسی مصلوب، مایه برکت می باشد*. از منظر معتزله قران کلام پیامبر است برای راهنمایی مومنان. ازلی و ابدی نیست، چراکه در  غیر این صورت مایه شرک در وحدانیت پروردگارمی شد.

از انجا که  تقدس قرآن در مرکز توجه مسلمانان است ، تفسیر و مرجع تفسیر آن هم اهمیت درجه اول پیدا می کند: سنی ها کلام خدا را قابل تفسیر نمی دانند و اجماع  فهم امت را کافی می دانند. شیعیان تقسیر قران را در چهار چوب احادیث نبوی  وظیفه امامان  و علمای دین  می انگارند و معتزله تفسیر را بکمک عقل مومنان واگذار می نمایند.و معتقدند بر مومن است که هر کجا با مشکلی روبرو شد از عقل خود استفاده کند. آن ها به تقلید اعتقاد نداشتند.

چند فرقه اسلامی که در تاریخ نقش مهمی داشته اند :

خوارج

بر گرفته از : رفیع .جنبش های مذهبی در ایران .جلد اول ص.210…….ناخشنودی عامه عرب از سیاست  اعیان عرب به ویژه هواخواهان بنی امیه موجب ظهور سلک خوراج در سال 34- هجری  در میان مسلمانان گشت.

لب نظر خوارج این بود که خلفای اموی از اصول صدر اسلام  …عدول کرده اند…به عقیده خوارج مسلمانان باید بیشتر با غنایم جنگی که در جنگ با کفار به دست آورند زندگی کنند و همچنین از ممر جزیه و خراج که مقامات عرب از اهل ذمه یعنی کفار مطیع و تابع می گرفتند…..تمام کسانیکه اسلام آورده اند از عرب و غیر عرب باید از جزیه و خراج معاف باشند، بگفته خوارج خلیفه باید از طریق  اجماع مسلمانان انتخاب شود و مردم حق داشته باشند گمنام ترین شخص را ..انتخاب نمایند…تبلیغات خوارج میان قبایل فقیر عرب بسیار موثر بود ودرد سر های فراوانی برای مقامات اموی به وجود آورد….منشا خوارج عرب بود  ولی از آغاز نیمه دوم سده اول ایرانیان نیز اندک اندک به این نهضت پیوستند و روستائیان و پیشه وران ایرانی که در مبارزه علیه خلفای اموی ذینفع بودند با خوارج همداستان شدند.در قرن های اول و دوم هجری  سیستان کانون اصلی خوارج بشمار می رفت….بزودی خوارج به چندین دسته تفسیم شدند…در سال 67 در عراق و خوزستان توده های بدویان و روستائیان عرب و ایرانی زیر لوای سلک خوارج بنام ازرقی متخد شدند  و لشگر خلیفه اموی یزد را در نزدیکی اهواز شکست دادند. و در جنگ های بعدی نیز پیروزی با خوارج بود .در مرحله بعدی مبارزه با خوارج به مهلب سپرده شد و حکومت خراسان به او واگذار گردید..جنگ با خوارج به بیشتر مناطق ایران سرایت نمود :از خوزستان آغاز شد و به فارس ، کرمان  و جیرفت،سیستان  ادامه پیدا کرد .تا قومس و گرگان نیز پیش رفت . عده از  خوارج توانستند خود رابه  طبرستان برسانند و از فرمانروای آن ناحیه ،اسپهبد فرخان  پناه بخواهند. پس از التیام زخم ها و استراحت در طبرستان ، خوارج از  اسپهبد فرخان خواست که یا به اسلام بگرود و یا خراج گذار شود.  اسپهبداد از بازگشت سپاه خلیفه استفاده نمود  و خوارج را از طبرستان بیرون کرد و آن ها به ری پناهنده شدند و خوارج در عراق و بحرین هم بجنگ سپاه خلیفه رفتند.

پبدایش فرقه خوارج نشان از گرایش توده فقیر عرب به شرکت در جنگ و کسب غنائم جنگی و بهره بردن از جامعه اسلامی برای کسب جزیه و خراج از کفار مطیع است. اینگونه زندگی سربازی و تبدیل توده های فقیر  به غازی بصورت یک فرهنگ در اسلام بدل شد .فتوحات صدر اسلام توسط قبایل بدوی و سپس قبایل تازه مسلمان شده آسیای مرکزی از همین مکانیزم اجتماعی  مایه میگرفت . در قرون وسطی گرایش مشابهی در میان مسیحیان در طول جنگ های صلیبی بوجود آمد. در کنار این شیوه زندگی ساختار ایدئولوژیک آن نیز پدیدار گشت که بر تقوا و پرهیزکاری  غازیان تکیه داشت و خشونت آنان را توجیه الهی می کرد و به آن تقدس می بخشید. در درون این فضای جهادی ایده برادری و برابری  با اعتقاد به جهاد در راه خدا همخوانی داشت.”

زیدیه:

زیدیه را از فرق شیعه دانسته اند. آنها زید پسر امام چهارم شیعیان را  جانشین بر خق می دانند .و امامت را هم حق اولاد پیامبر ولی انتخابی قلمداد می کنند.

برگرفته از دایره المعارف بزگ اسلامی جلدهشتم ص >416

“….شیعه منصب امامت را پس از پیامبر ،حق امام علی می شمرند،اما در موضع گیری نسبت به خلافت 3 خلیفه نخستین ، اتفاق نظر ندارند.از این میان ، دیدگاه زیدیه نسبت به امامت ، از آن جهت که به اختیار معتقدند به اهل سنت نزدیک تر است.زیدیان هر عالم فاطمی را در صورت قیام به سیف و دعوت به بیعت ، شایسته امامت می شمارند و حتی وجود دو امام به حق در زمانی واحد را می پذیرند(نک:شهرستانی،138/1)”

قیام زید در آغاز در کوفه با موفقیت همراه بود و او حتی قصد کرد برای ساقط کردن حکومت خلیفه به سمت شام حرکت کند اما در مقابل لشکر خلیفه از پا درآمد،.

پس از زید، پسرش یحیی در خراسان علیه امویان قیام کرد و کشته شد، آرامگاه او در شهر گنبدکاووس که هنوز پابرجاست، به امامزاده یحیی شهرت دارد

در جنگ فخ در نزدیکی مکه سپاه خلیفه  عباسی (در سال169ق/786م)  زیدیان را قتل عام نمود . پس از شکست قیام فخ، دعوت زیدیه تا حدودی شکل سرّی به خود گرفت از جمله  یکی از سران زیدیه به نام یحیی بن عبدالله، نفس زکیه، برای درامان‌ ماندن از کشتار عباسیان ، در طبرستان پنهان شد و چون حاکم آنجا از او حمایت نکرد، به دیلمان رفت. او اولین فرد علوی بود که به دیلم پای گذاشت. حضور یحیی مسلماً در اسلام‌ آوردن عده‌ای از مردم دیلم مؤثر بود. یحیی در دیلم مسجدی بنا کرد که اولین مرکز و پایگاه دین اسلام در آن سرزمین محسوب می‌شود…بعد ها  حکومت آل بویه یا دیلمیان که در شمال ایران ظهور کرد که بر بخش بزرگی از ایران و عراق کنونی چیره شد و حتی خلیفه وقت عباسی را مطیع خود کرد..

یکی  دیگر از بازماندگان قیام فخ از نوادگان امام حسن به نام ادریس  است که به شمال آفریقا گریخت و با کمک قبائل بربر محلی، نخستین حکومت زیدی را در مراکش کنونی بنا کرد

خاندان علوی که اکنون سلطنت مراکش را در دست دارد از نسل نوادگان امام حسن است که در زمان ادریسیان به مراکش کوچیدند، سلاطین این خاندان همچنان خود را امیرالمومنین می نامند، هرچند پیرو مذهب زیدی نیستند.

زیدی ها در یمن نیز حکومتی ایجاد نمودند که طی سده ها تا اواسط قرن بیستم  بر یمن حکومت می کرد.

“علوم اسلامی”

علم کلام : به نقل از ویکی فقه

http://wikifeqh.ir/%D8%B9%D9%84%D9%85_%DA%A9%D9%84%D8%A7%D9%85

“علم کلام از علوم اسلامی است که بیشتر بر کاربرد عقل و علم در مسائل اعتقادی تکیه دارد تا باور تقلیدی. علم کلام معتقد به تحقیقی بودن باورهای اعتقادی است، نه تقلیدی بودن آن‌ها.

دانش کلام، به پایه‌های اعتقادی در یک دین و مقابله و بحث با نظرات دیگر اندیشه‌ها می‌پردازد. جُستارهایی مانند برهان‌های اثبات وجود خدا، حدوث یا قدم جهان هستی، نبوت خاصه و عامه، عدل الهی، امامت، معاد و… در این رشته نظری بحث می‌شود. دانشمند علم کلام را «متکلم» می‌نامند:

….یکی از کاربرد مهم و اساسی علم کلام، دفاع معقول از‌ اندیشه‌های دینی و کلامی است، زیرا بسیار پیش می‌آید که آموزه‌های دینی و معارف اعتقادی مورد شبه‌ها و اعتراضات مخالفان قرار می‌گیرد، علم کلام و کسانی‌که دانش کلامی و اعتقادی‌ اندوخته‌اند خود را موظف می‌دانند که با بهره‌گیری از روش‌های معتبر و معقول، اعتراضات و شبهات را پاسخ بگوید و از این طریق از حریم اعتقادات دینی دفاع کند.

ب: از آنجا که آموزه‌های اعتقادی اسلام در منابع دینی مانند قرآن، روایات و عقل تعبیه شده دانش کلام و کسانی که این علم را‌ اندوخته‌اند با مراجعه به این متون عقاید اسلامی را به صورت منسجم و مستدل استخراج می‌کند.

ج: چون معارف اعتقادی در منابع اصلی دین به صورت منظم مطرح نشده وظیفه علم کلام و متکلمین است که با استفاده از متد و روش علمی خود، همه آن مباحث را به خوبی شناسایی کرده و آن را به صورت نظام‌مند طرح و تبیین کند.حذف شود

مذاهب کلامی

مذاهب کلامی بسیاری در جهان اسلام مطرح شده‌است، ولی معروفترین آنها عبارتند از:

مکتب کلامی اصولیون ( شیعه )

مکتب کلامی اخباریان ( شیعه )

مکتب کلامی اهل حدیث ( شیعه)

مذهب کلامی اشاعره

مذهب کلامی معتزله

…………………………………………..

–حدیث  : همان منبع

حدیث یکی از دو منبع علوم اسلامی است که از آن به «سنت» یاد می‌شود. «علم الحدیث» علمی است که به وسیله آن قول و فعل و تقریر معصوم شناخته می‌شود.

در تدوین حدیث بین تشیع و اهل سنت تفاوت فاحشی روی داد. شیعه به پیروی از اهل‌بیت عصمت (علیه‌السلام)، کتابت حدیث را از همان آغاز شروع نمود. ولی عامه به پیروی از رای خلیفه دوم و نظر بعضی دیگر از صحابه، بدین بهانه که حدیث با قرآن مشتبه می‌شود و اهتمام به حدیث جای اهتمام به قرآن را می‌گیرد، کتابت حدیث را مکروه شمرده، آن گاه متوجه اشتباه خود شدند که یک قرن از هجرت رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌گذشت. در قرن دوم سد کراهت حدیث به دست «عمر بن عبدالعزیز» خلیفه زاهد اموی که خود از نوادگان خلیفه دوم بود، برچیده گشت.

فقه.

علماء اسلام، تعالیم اسلامی را منقسم کردند به سه قسمت:

الف. معارف و اعتقادات، یعنی اموری که هدف از آنها شناخت و ایمان و اعتقاد است که به قلب و دل و فکر مربوط است مانند مسائل مربوط به مبدا و معاد و نبوت و وحی و ملائکه و امامت.

ب. اخلاقیات و امور تربیتی، یعنی اموری که هدف از آن‌ها این است که انسان از نظر خصلت‌های روحی چگونه باشد و چگونه نباشد، مانند تقوا، عدالت، جود و سخا، شجاعت، صبر و رضا، استقامت و غیره.

ج. احکام و مسائل عملی، یعنی اموری که هدف از آن‌ها این است که انسان در خارج، عمل خاصی انجام دهد، و یا عملی که انجام می‌دهد چگونه باشد و چگونه نباشد، و به عبارت دیگر «قوانین و مقررات موضوعه‌».

فقهاء اسلام، کلمه فقه را در مورد قسم اخیر اصطلاح کردند، شاید از آن نظر که از صدر اسلام آنچه بیشتر مورد توجه و پرسش مردم بود مسائل عملی بود. از اینرو کسانی که تخصصشان در این رشته مسائل بود به عنوان «فقهاء» شناخته شدند” پایان نقل قول

مکاتب فقهی ویکی پدیا.

https://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%81%D9%82%D9%87

…………………………………………………………………………………………

مناسک

پایگاه اجتماعی

حاکمیت بر امت

أصول دین

جبر و اختیار

قران

پروردگار

اسلام

نماز  روزه حج اعیاد

امت اسلامی

انتخاب امت

معاد

—

نبوت

—

توحید

مرجع تفسیر

قران

عدل

توحید

شاخه ها

مذهب

پروردگار  قادر است انسان  مسئول

تفسیر در چهار چوب حدیث نبوی

کلام خدا

—

قادر متعال

حنبلی،اشعری خنفی،ماتریدی

سنی ،سنت) در صدر اسلام: مهاجرین وأصحاب

نماز روزه حج اعیاد تولد و فوت امامان -شهادت پروری

امت اسلامی

خلافت  پیامبر امامان( وراثت خونی) عده ای از فقها  در غیاب امام معصوم حکومت را امر دینی تلقی نمی کنند*.

معاد

امامت*

نبوت

عدل

توحید

مرجع تفسیر تفسیر در چهار چوب حدیث نبوی   و حدیث امامان و فقها

کلام خدا

عادل

قادر متعال رحیم

زیدی اسماعلیه دوازده امامی

(شیعه)

نماز  روزه حج اعیاد

نخبگان

انتخاب امت ( ایده مشترک با  خوارج) معتزله مکتب بغداد  حکومت را  در چهار چوب أمور دینی نمی دانستند.

معاد

بین المنزلین

نبوت

عدل

توحید

عقل ابزار انتخاب است.پس مومن ازاد است ومسئول

تفسیر بر أساس عقل. نپذیرفتن حدیث، زیرا روایت منقول از  افراد است اعتبار ندارد

قران ازلی و ابدی نیست .. اگر چنین بود ، شرک ایجاد می شد

خدا وند  عادل است ، او  به همه انسان ها عقل عطا کرده تا خوب را از بد تشخیص دهند.

ذات خداوند قدیم است و اطلاق صفات به او موجب شرک.نفی روئیت خداوند

مکتب بصره مکتب عراق( دوری از قدرت حکومتی)

معتزله:خود را موحده  و عدلیه نیز می نامیدند

تکرار  به اشکال گوناگون:تکرار نام خدا، صفات آو موسیقی و رقص

نخبگان و پیروان

معاد

نبوت

توحید

تاویل در نزد عرفا رایج است . و کشف و شهود نقش مهمی در فهم عرفا از دین و جهان دارد

وحدت وجود

از همه شاخه های مذاهب

عرفان یا “رازورزی” با تصوف نزدیکی ها و تفاوت هایی دارد .از یک منطر عرفان جستجوی فردی برای رستگاری است .در حالیکه تصوف از رابطه مریدی و مرادی و در چهار چوب مناسک خانقاهی راه رستگاری را می جوید در  جای دیکر به تصوف خواهیم پرداخت