فهرست
پیش در آمد
در جستارهای گذشته به تاریخ یونان کهن ـ در هر دو بخش اروپایی و آسیایی آن ـ پرداخته شد. در جستار آینده نیز به چگونگی پیدایش کشور یونان به معنای دولت-ملت خواهیم پرداخت. محور اصلی این دو جستار، بررسی روند شکلگیری کشور یونان بهعنوان پدیدهای نو در دامان تمدنی کهن است. این روند البته تنها به یونان محدود نمیشود؛ در دیگر کشورها نیز بسته به شرایط تاریخی، جغرافیایی و مناسبات قدرت های درونی و بیرونی، مسیرهایی گوناگون پیموده است.
کسانی که از «اختراع» یک کشور یا ملت سخن میگویند (بهویژه در خاورمیانه، آسیای مرکزی و آفریقا)، گاه از یاد میبرند که عمر بسیاری از کشورهای کنونی جهان ـ از جمله آلمان و ایتالیا در اروپا ـ هنوز به ۱۵۰ سال هم نمیرسد. در این میان، یونان از نخستین کشورهایی است که در این روند تاریخیِ دولتسازی مدرن پدید آمد و بهاصطلاح «اختراع شد».
در این جستار، که گزارشی است از سفر به جنوب یونان، به نقش تاریخی و جایگاه امروزی این سرزمین نیز اشاره خواهیم کرد.
آتن
پایتخت یونان، آتن، از کهنترین شهرهای اروپا است. پیش از تشکیل دولت شهر آتن در سده هفتم پیش از میلاد، این منطقه واحدی حکومتی و مذهبی به شمار میرفت.دوران زرین تمدن آتن (سده ششم و پنجم .پیش از میلاد هرچند در سده سوم پیش تباهی آن آغاز گشت، با این همه در دوران امپراتوریهای روم و بیزانس (روم شرقی) ، آتن همچنان از مراکز مهم فرهنگی به جا ماند.
در آغاز مسیحیت نیز آتن نقشی برجسته داشت. سنت پولس2* چندین باردر این شهر اقامت کرد و موعظههایش در کتاب «اعمال رسولان» آمده است. زبان یونانی در گسترش مسیحیت نقشی کلیدی ایفا کرد؛ بسیاری از اناجیل به یونانی نوشته شدند، و دو مبلغ یونانی، «متد» و «سیریل»، خط سیریلیک را برای زبانهای اسلاو پدید آوردند تا مردم بتوانند انجیل را بخوانند.
در سده یازدهم میلادی، هنگام جدایی کلیساهای کاتولیک و ارتدوکس، آتن یکی از مراکز مهم ارتودوکسی بهشمار میرفت. همین میراث فرهنگی و دینی هنوز نیز عامل پیوند فرهنگی یونان با کشورهای ارتدوکس، بهویژه روسیه است. حضور گسترده گردشگران روسی در مراکز مذهبی کرت و شمال یونان نمودار همین پیوند است.
از دوره رنسانس، علاقه اندیشمندان اروپایی به تمدن یونان باستان فزونی گرفت و از سده نوزدهم میلادی سفر به آتن به سنتی فرهنگی بدل شد. امروزه دولت و شهرداری آتن با بهرهگیری از فناوریهای نو، این میراث باستانی را در خدمت بازسازی هویت ملی و همبستگی هلنی قرار دادهاند؛ در عین حال، بهرهبرداری اقتصادی از این آثار باستانی به ستون مهمی از اقتصاد کشور تبدیل شده است.
آکروپل، نگین آتن
آکروپل، این دژ باستانی بر فراز تپهای در قلب آتن، همچون نگینی درخشان بر شهر میتابد. از دوران پادشاهیهای نخستین، آکروپل هم قلعهای دفاعی و هم مکان نیایش بود. در سدههای ششم تا چهارم پیش از میلاد، در اوج شکوه آتن، پرستشگاههای تازهای برای خدایان، بهویژه ایزدبانوی نگهبان شهر، «آتنا»، ساخته شد.
بر پایه اسطورهها، آتنا و پوزیدون، خدای دریاها، بر سر نگهبانی آتن با یکدیگر به رقابت پرداختند. زئوس، خدای خدایان، داوری را بر عهده گرفت و از هر یک خواست هدیهای به مردم آتن عرضه کنند. پوزیدون فن ساختن سفال را آورد و آتنا درخت زیتون را بخشید. آتنی ها زیتون را برگزیدند، و از آن پس آتنا نگهبان شهر و ایزد نبرد و تدبیر شد. هنوز هم محلهای در آتن «سرامیکوس -سفال» خوانده میشود، یادگار همان رقابت.
در دوره جنگهای ایران و یونان، آکروپل مرکز همبستگی آتنیها بود. آنان در نیایشگاهها گرد میآمدند، سرودهای حماسی میشنیدند و از آتنا یاری میخواستند. اما خشایارشا دو بار به آکروپل تاخت (۴۸۰ پ.م.) و نیایشگاه آتنا را به آتش کشید. با اینهمه، آتنیان دوباره آن را با شکوهی بیشتر بازساختند.
فرهنگ و تاریخ در خدمت اقتصاد
ورود به آکروپل تنها با رزرو اینترنتی ممکن است و در هر ساعت شمار محدودی از بازدیدکنندگان پذیرفته میشوند. بهای بلیت ۳۵ یورو است و بازدید از ساعت ۸ صبح تا ۸ شب انجام میگیرد. بر پایه آمار رسمی، درآمد گردشگری یونان در سال ۲۰۲۴ بیش از ۳۲٫۵ میلیارد یورو بوده و بیش از ۱۴ میلیون گردشگر از کشور دیدن کردهاند. بیش از ۲۰ درصد نیروی کار یونان در این بخش فعالیت دارد.
گردشگری نه تنها منبع اصلی درآمد، بلکه عامل حفاظت از طبیعت و میراث فرهنگی نیز هست. هرچند گاهی موجب آسیبهای زیستمحیطی میشود، سیاستهای تازه برای کاهش این آسیبها در حال اجراست . بهدرستی میتوان گفت که در کنار زیتون، گردشگری یکی از دو ستون اصلی اقتصاد یونان است.
سفر به اژینا
گفته می شود یونان بین ۱۲۰۰ تا ۶۰۰۰ جزیره دارد، که بسیاری از آنها خالی از سکنهاند و گاه زیر آب میروند. جمعیت جزیرهنشینان در حدود ۲۲۰ هزار نفر است. تمدنهای یونانیِ ساکن در این جزایر از هزاران سال پیش مناسباتی نزدیک با میانرودان و مصر داشتند.
در سفری یکروزه به جزیره اژینا، نزدیکترین جزیره به آتن، رفتیم. موقعیت راهبردی اژینا در دریای اژه آن را به مرکز مهمی برای تجارت دریایی بدل کرده بود. ناوگان تجاری این جزیره زمانی رقیب جدی ناوگان آتن بود. در جنگهای ایران و یونان، دولتشهر اژینا در کنار پارسیان علیه آتن ایستاد و بعدها نیز در جنگهای داخلی با اسپارت همپیمان شد. پس از شکست اسپارت، آتنیها ساکنان آن را به نواحی دیگر کوچاندند.
پلوپونز
شبهجزیره پلوپونز در جنوب یونان از مهمترین مراکز تمدن و فرهنگ یونانی است و نام خود را از پادشاه افسانهای «پلوپس» گرفته است. در این ناحیه دو تمدن بزرگ شکل گرفتند که بر بخش بزرگی از مدیترانه خاوری تأثیر نهادند. پس از افول آنان در سده یازده پیش از میلاد، دولتشهرهایی چون اسپارت، آتن و تب با شکوهی تازه پدید آمدند.
پلوپونز از سال ۱۸۸۳ بهسبب کندن کانالی باریک از سرزمین اصلی جدا شده و بهصورت جزیرهای درآمده است که دریای اژه را به دریای ایونی میپیوندد.
سفر به پلوپونز و المپیا
صبح زود از آتن بهسوی پلوپونز رفتیم و پس از گذر از کانال، راهی شهر المپیا شدیم. جاده فرعی و کوهستانی ما را از میان جنگلهای انبوه زیتون گذراند؛ چشماندازهایی که پیشتر تنها در کتابها خوانده بودیم، اینبار در برابر ما بودند. صاحبخانه در مقصد میگفت ماههاست باران نیامده و باغهای مرکبات آسیب دیدهاند، اما همان شب بارانی کوتاه و تند بارید.
در تابستانهای گرم، آتشسوزی در جنگلها تهدیدی جدی است. در اوت ۲۰۰۷، هنگام انتقال مشعل المپیک، آتشسوزی بزرگی در برابر دیدگان خبرنگاران رخ داد و بیش از ۱۳ میلیون درخت زیتون و هزاران کندوی عسل سوخت. گستردگی خسارت به یک تنش اجتماعی-سیاسی ومنجر شد و دولت وقت مجبور را به کناره گیری مجبور کرد.
المپیا
در لغتنامه دهخدا آمده است: «المپی، شهری است قدیمی در پلوپونز که بازیهای المپیک در آن انجام میگرفت.» این مکان بیش از هزار سال، از ۷۷۶ پیش از میلاد تا ۳۹۳ میلادی، مرکز دینی، سیاسی و ورزشی جهان یونانی بود.
بازیهای المپیک هر چهار سال یکبار در ماه اوت برگزار میشد. در این زمان، جنگها متوقف میگردید و مردم از سراسر سرزمینهای یونانی برای شرکت در مسابقات و نیایش زئوس گرد میآمدند. برندگان پاداش مادی نمیگرفتند، بلکه تاجی از شاخه زیتون و جایگاهی والا در جامعه مییافتند؛ چرا که آنان مظهر هماهنگی جسم و جان بودند. مسابقات هفت روز به طول می انجامید. و مسابقاتی همچون دو میدانی و کشتی.. برای نوجوانان 12-18 ساله در نظر گرفته می شد. این مجموعه نه یک شهر بلکه مرکز ی مذهبی با قوانین مشخص برای اجرای برنامه های روزانه، آماده سازی مناسک و اعیاد و به ویژه برگزاری المپیک بود. شهر اسپارت نیابت این مجموعه را بر عهده داشت . این مجموعه شامل نیایشگاه استادیوم/ با گنجایش 45 هزار تماشاگر/ ، سالن های ورزشی ،حمام ، ومحل های تمرین ورزشی بود
این مجموعه مذهبی شامل نیایشگاهها، استادیوم با گنجایش ۴۵ هزار نفر، تالارهای ورزشی، حمامها و محلهای تمرین بود.
در سده چهارم میلادی، کنستانتین امپراتور مسیحی روم، بازیهای المپیک را بهعنوان سنتی مشرکانه تعطیل کرد. پس از سدهها فراموشی، نخستین بازیهای نوین المپیک در سال ۱۸۹۶ در آتن برگزار شد. پنج حلقه بههمپیوسته، نماد وحدت و صلح ملتها، یادگار همان اندیشه کهن است.
چند نکته در باره بازی های المپیک:
-مسابقات هفت روز به طول می انجامید. و مسابقاتی همچون دو میدانی و کشتی.. برای نوجوانان 12-18 ساله در نظر گرفته می شد
-این مجموعه نه یک شهر بلکه مرکز ی مذهبی با قوانین مشخص برای اجرای برنامه های روزانه، آماده سازی مناسک و اعیاد و به ویژه برگزاری المپیک بود. شهر اسپارت نیابت این مجموعه را بر عهده داشت . این مجموعه شامل نیایشگاه استادیوم/ با گنجایش 45 هزار تماشاگر/ ، سالن های ورزشی ،حمام ، ومحل های تمرین ورزشی بود
چند نکته درمورد المپیک:
-بازی های المییک بیش از هزار سال از 776 پیش از میلاد تا 393 میلادی) تداوم داشت ،
-برندگان تاجی از زیتون و شاخه ای از درخت خرما دریافت می کردند. –
زنان حق شرکت در مسابقات و ورود به استادیوم را نداشتند
-فرعون مصر در سده سوم پیش از میلاد به نام بطیمیوس دوم /تولمه دوم، که خود اصلیت یونانی داشت هزینه یکی از بنا های این مجموعه را پرداخت و خود و همسرش در المپیاد 270 پیش از میلاد در این مراسم شرکت نمود.
-امپراتور رم هم با جمعی از بزرگان رم درسده نحست میلادی در این مراسم حضور داشت . برای یادآوری چند تن از پسران پادشاه اشکانی، فرهاد چهارم، در این دوران در شهر رم بسر می بردند .
-در سده چهارم امپراتور مسیحی رم ، کنستاتین ،مسابقات ورزشی را به عنوان سنت کفار تعطیل کرد. در دوره معاصر نحستین بار در سال 1896 مراسم اولمپیک در شهر آتن دوباره از سر گزفته شد. -انتخاب پنچ حلقه بهم وابسته به عنوان نماد بازی های المپیک یادآور ایده های اساسی این مراسم ،همبستگی و صلح است
اسپارت
اسپارت در سده نهم پیش از میلاد بنیان نهاده شد و بهزودی به مهمترین دولتشهر پلوپونز و رقیب اصلی آتن بدل گردید. آموزش نظامی از کودکی آغاز میشد و شهروندان اسپارت زندگی خود را وقف جنگ و غارت میکردند. دیوار دفاعی نداشتند، چرا که سپاهیان خود را دژ حقیقی شهر میدانستند. در اسپارت کار کشاورزی به بردگان و تجارت و صنعت به پیشه وران می شد.اما قدرت سیاسی و نظامی در اختیار شهروندان /سپاهیان/ بود. اسپارت داعیه رهبری دنیای یونانی را داشت و از همین رو تنش میان آتن و اسپارت چندین بار به جنگ انجامید . آتن در دریا و اسپارت در زمین توانی نظامی زیادی داشتند و هخامنشیان گاهی از آتن و زمانی از اسپارت پشتیبانی میکردند.نش میان آتن و اسپارت سرانجام به جنگی بزرگ انجامید (۴۳۱–۴۰۴ پ.م.) که به شکست آتن و پایان برتری آن بر جهان یونانی منجر شد. چند دهه بعد، اسپارت نیز از پا درآمد. افسانه های اساطیری یونانی از نقش پهلوانی های اسپارت در جنگ “تروا” حکایت دارد. اما از این دوره آثار زیادی بر جای نمانده ، اما در نزدیکی اسپارت، پایگاه آثار تاریخی وجود دارد که حکایت از حضور فرانسویاان در ناحیه دارد
حضور فرانکها در پلوپونز
در سدههای میانه، جنگهای صلیبی زمینهساز حضور فرانکها در سرزمین امپراتوری بیزانس شد. در پلوپونز، آنان دژی استوار در «میسترا» ساختند که بعدها به مرکز حکومت محلی بدل شد. پس از چندی بیزانسیها منطقه را بازپس گرفتند، اما سپس ترکان عثمانی در ۱۴۶۰ آن را تصرف کردند. در قرون بعد، این ناحیه میان ترکان، ونیزیها و روسها دستبهدست شد.
تمدن موکنایی (مسِنی)
تمدن موکنایی کهنترین تمدن قاره اروپا بهشمار میرود(از سده 17 تا 12 پیش از میلاد). اموکناییها الفبا و فنون صنایع را از تمدن مینوئی کرت آموختند و نخستین شبکه بازرگانی گسترده در مدیترانه را پدید آوردند. آنان از راه تجارت و نیز جنگ ثروت بسیاری اندوختند. هرچند در سده دوازدهم این تمدن و دیگر فرهنگهای شرق مدیترانه فروپاشیدند، بازماندگانشان در پلوپونز، اسپارتیان جنگاور، میراثدار آنان شدند.
پانویس
*1در جستار های تمدن جزیره کرت، مینوئئ، بعنوان نحستین تمدن یونانی. به ریشه های آسیایی آن پرداختیم.، مناسبات هحامنشیان و یونان را در دوره امپراتوری پارس ها و هم در دوره اسکندر و سلوکیان وارسی نمودیم.
—*2پیام سنت پل در دومین ماموریت او به آتن از اهمیت ویژه ای بر خوردار است که در کتاب “اعمال رسولان” هم آمده است. انجیل پس از مسیح به زبان یونانی که زبان فرهنگی شرق مدیترانه بود نوشته شد. انجیل ماتیو در آنتیوش سوریه انجیل سنت مارک در رم ، انجیل سنت لوک در یونان و انجیل سنت جان در افست آناتولی /ترکیه نوشته شد. گسترش مسیحیت بویژه در شرق اروپا وامدار دویونانی_متد و سیریل) است مه خط سیریک را برای زبان های اسلاو اختراع کردند
*3 از نقش انجمن ها و دیگر عوامل ، رنسانس ، روشنگری ، رمانتیسم در جستار آینده گفتگد خواهیم کرد *
4امپریالیسم آـتن ، گسترش شمار شهر وندان. بمباران اکروپل بدست ونیزی ها
*5 بخش سرقی دریای مدیترانه (میان یونان و ترکیه، در یای اژه خوانده می شود. ّخش دریای مدیترانه میان یونن کرواسی و ایتالیا دریای آدریاتیک گفته می شود
*6 این منطقه را نباید با کوه المپ در شما ل یونان و نزدیک به دریای اژه اشتباه کرد. محل نبرد فرجامین زئوس با دیوان آشوب در جهان را در کوه المپ حکایت کرده اند. پس از پیروزی زئوس،او و دیگرایزدان در این کوه ماوا گرفته تا نگهبان نظام جهان و زندگی بشر باشند
در مدتی که برای نگرش این جستار مطالعه می کردم به یک سایت بسیار پرارزش فارسی زبان در زمینه پژوهش در فرهنگ یونان دست یافتم . در این سایت افزون بر جستارهای پژوهشی، مجموعه پر باری از آثار اندیشمندان یونان باستان گرد آوری شده است.آدرس: