راه

گرته برداری از “جغرافیای جامع ایران” جلد اول

پیش در آمد

محیط زیست  انسان در نتیجه عوامل جغرافیایی به وجود می آید که هر یک به نوبه خود در شئون اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سر انجام تمدن ساکنان آن محیط اثر می گذارد……انسان با محرومیت از انواع نیازمندی های زندگی میتواند مدتی به زندگی خود ادامه دهد اما اگر هوا بیشتر از دو دقیقه از او گرفته شود دچار مرگ میشود………انسان از روزی که خود را شناخته بیشتر تلاش و مساعی اش  در راه سازش با آب و هوا مصرف شده است و اگر پیشرفتی در شئون مختلف فعالیت از جمله کشاورزی ، دامپروری، سکونت و حتی صنعت و ارتباطات به دست آورده، مرهون اصل سازگاری  با آب و هوا بوده است.

موقعیت فلکی ایران

كشور ايران با مساحت بيش از يك ميليون و ششصد هزار كيلومتر در عرض جغرافیایی 25 درجه تا 45 درجه عرض شمالي و 40 درجه تا 63 درجه طول شرقي قرار گرفته‌است. اختلاف ساعت ميان شرقي‌ترين و غربي‌ترين نقاط ايران يک ساعت و 18 دقيقه است. خط مستقیمی که از دامنه آرارات گوشه شمال غرب کشور را به گوشه جنوب شرق در بندر گواتر وصل مي‌کند در حدود 2300 کیلومتر بزرگ‌ترين قطر قابل ترسيم روي نقشه اين سرزمين است. نيمه جنوبي كشور ما از نظر تقسيمات كلي جغرافيايي كره زمين در منطقه مجاور مداري و منطقه شمالي آن در منطقه معتدل شمالي قرار گرفته است

موقع نسبي فلات ايران:  سرزمين ايران در فلات ايران جاي دارد. فلات ايران در شمال شرق با استپ و بيابان‌هاي ترکمنستان و از سمت غرب و جنوب غرب با سرزمين خشک و گرم شبه جزيره عربستان مجاور است. بخش داخلي اين سرزمين مجموعه‌اي از حوضه‌هاي کوچک و بزرگي است که با ارتفاعاتي از هم جدا شده‌اند. حاشيه اين مجموعه را رشته کوه‌هاي مرتفع البرز (شمال غربي به شمال شرقي) و زاگرس(شمال غربي به جنوب شرقي ) احاطه کرده که از سمت خارج به درياها و يا دشت‌هاي پست مشرف هستند

موقع طبيعي: وضع جغرافيايي طبيعي ايران دو ويژگي بارز دارد. نخستين ويژگي مهم جغرافيايي طبيعي ايران كوهستاني بودن آن است. موقعيت کوهستاني ايران اثرات بسيار چشمگيري در سيماي طبيعي محيط و منظر معيشتي آن دارد. دومين خصيصه مهم جغرافيايي طبيعي ايران قرار گرفتن آن در کمربند خشک يعني در حوزه نفوذ کمربند پرفشار جنب حاره است. اين موقع جغرافيايي همراه با عوامل طبيعي ديگر در پيدايش خصوصيات بياباني و نيمه بياباني كشور اثرات زيادي دارد.

عوامل پایه ای ایجاد “آب و هوا”

نور و گرمای خورشید : مقدار این نیرو به وضع و مدت تابش آفتاب بستگی دارد ،هرچه خورشید عمودی بر زمین بتابد و هر قدر مدتش بیشتر باشد مقدار گرمای بیشتری تولید می شود . از سوی دیگر به کجا ی* زمین از نظر طول و عرض جغرافیای بتابد. مناطق مختلف زمین آفتاب را به‌طور یکسان دریافت نمی‌کنند و این یکی از عوامل اصلی پدید آمدن آب‌وهواهای گوناگون در عرض‌های جغرافیایی مختلف است. پس از آفتاب ،که در واقع به کره ما تعلق ندارد، عرض جغرافیایی را نخستین و مهمترین عامل ایجاد  آب و هوا دانسته اند ……زمین بخشی از گرمای نور خورشید را جذب کرده و لایه های پایینی جو را گرم می کند ، هرچه از سطح زمین دور می شویم از درجه هوا کاسته می شود./ هر 1000 متر سه درجه/….عامل دیگر دوری و نزدیکی به دریا است: خاصیت طبیعی آب های جهان در آنست که  در شرایط مساوی نسبت به خشکی ها دیرتر از خشکی ها گرم شده ، دیر تر از خشکی ها گرمای خود را از دست میدهند و چون ذرت آب را به صورت بخار به هوای مجاور منتقل می کنند ، علاوه بر اختلاف گرما  اختلاف برودت هم ایجاد می شود …در نتیجه افزایش گرما، هوا منبسط و سبکتر شده به سمت بالا میرود بنابراین اختلاف فشار هوا **( برای نمونه :میان دریا و خشکی ) جریان هوا را  به شکل باد و یا سیکلون در می آید. عامل دیگر کیفیت آب و هوا ، رطوبت است.

نقش مدیترانه و سیبری در پیدایش آب و هوای ایران

مسله دیگری که باید درمورد فشار و دیگر عناصر آب و هوا در نظر داشت، این است که مسایل آب و هوایی هیچ ناحیه ای را هر چه گسترده باشد نمی توان بدون توجه به نواحی مجاور آن به خوبی درک کرد. ایران از سمت غرب با اقیانوس اطلس فاصله زیادی دارد، اما شکاف عظیم مدیترانه…خواص دریای را برای تمام منطقه به ارمغان آورده است.افزون بر آن دریای سیاه و دریای سرخ مانند گاز انبر عظیمی منطقه را در بر می گیرد.

منطقه تاثیر گذار دیگر بر آب و هوای ایران “سیبری” است: توده هوای خشک و فوق‌العاده سرد و پرفشاری که در منطقه سیبری تشکیل می‌شود، در اغلب ماه‌های سال در آن منطقه ساکن است. بیشترین قدرت این توده هوا در فصل زمستان است، به گونه‌ای که دمای هوا در مرکز آن اغلب زیر ۴۰- درجه سانتیگراد و فشار اتمسفری در آن نقطه بالای ۱۰۴۰ میلی‌بار (هکتوپاسکال) می‌باشد…توده هوای پرفشار سیبری همچنین قوی‌ترین سامانه پرفشار در نیمکره شمالی است… همچنین در فصل زمستان با گسترش پرفشار سیبری به عرض های پایین‌تر و عبور آن از آب‌های گرم، زمینه برای ناپایدار شدن این توده هوا فراهم می‌شود. به عنوان مثال با عبور پرفشار سیبری از دریای خزر و گرفتن رطوبت از این دریا، در فصل پاییز و زمستان در سواحل شمالی ایران بارش‌های شدید باران اتفاق می‌افتد.

ايران جزو مناطق خشك و نيمه خشك جهان محسوب مي‌شود. ميزان تبخير در 70% از مساحت آن دو برابر بارش متوسط آن است. بارش و دما دو عنصر اصلي در تشخيص آب و هوا هستند. ميزان آن‌ها در نواحي مختلف کشور ما متفاوت است. به همين جهت چهره‌هاي گوناگون آب و هوا در ايران وجود دارد.  پر باران‌ترين منطقه کشور در جنوب غربي درياي خزر سالانه حدود دو هزار ميليمتر باران دريافت مي‌کند، در حالی که در چاله‌هاي مرکزي ايران در منطقه دشت لوت حداکثر بارندگي سالانه حدود 50 ميليمتر است. تفاوت مکاني بين بالاترين و پايين‌ترين دمای روزانه کشور اغلب روزها حدود 40 درجه است

مورفولوژی( ریخت شناسی) بلندی و پستی های کشور ایران:

کوه ها : .رشته کوه های البرز و زاگرس همراه  با رشته کوه های مرکزی ایران ستون فقرات مورفولوژی و تکتونیک ایران را به وجود آورده اند. هریک از دو رشته کوه اصلی یه قلمرو و دوره ویژه ای از کوهزایی وابسته اند…كوه‌های ايران بخشي از سلسله كوههاي آلپ – هيماليا مي باشد. اين سلسله كوههاي از كوهستانهاي جنوب فرانسه آغاز و پس از عبور از رشته کوه آلپ، از طريق شبه جزیره بالکان وارد تركيه مي شود. سپس اين کمربند کوهستاني به دو شاخه شمالي – جنوبي تقسيم بندي مي شود. شاخه شمالي از طريق رشته كوههاي قفقاز کوچک (آذربايجان) وارد ايران شده و بصورت رشته کوه البرز به سمت جنوب و سپس به سمت شرق ادامه مي يابد. شاخه جنوبي آلپ – هيماليا از طريق جنوب تركيه وارد ايران شده و كوه هاي زاگرس را تشكيل مي دهد و به سمت جنوب شرق امتداد مي يابد. رشته شمالي (البرز) پس از عبور از افغانستان به فلات تبت مي رسد و رشته جنوبي (زاگرس) پس از اتصال به پهنه مکران از طريق پاکستان به فلات تبت مي پيوندد. فلات مثلثي شکل ايران از كوههاي البرز در شمال، زاگرس در غرب و جنوب غرب و ارتفاعات مکران در جنوب تشکيل شده و ديواره شرقي فلات را کوهستانهای شرق ايران مي سازد. لذا مي توان اينگونه بيان نمود که، ايران سرزميني كوهستاني است که نواحي مرکزي آنرا شوره زارها، شن زارها، درياچه هاي شور و دشتها پوشانده است بعلاوه در سرزمينهاي داخلي فلات مركزي ايران علاوه بر نواحي پست، رشته کوهها و ارتفاعات منفردي نيز وجود دارد……….****

البرز: بخش اصلی البرز ،شامل رشته کوه های حاشیه دریای مازندران … را می توان به دو واحد طبیعی  البرز و تالش قسمت کرد .مرز این دو واحد دره رودخانه سفید رود است .سفید رود تنها رودی است که رشته کوه البرز  را به طور کامل قطع میکند و بخش قابل از آب های ناحیه آذربایجان کردستان و زنجان را  به دریای مازندران هدایت میکند. این دره بر اثر فرسایش گسل سفید رود به وجود آمده و تکامل یافته است….در حال حاضر کف دریای مازندران در امتداد این گسل ها در حال فرو نشینی است، کوه های البرز شکالی در امتداد همین گسل ها به بالا رانده می شوند. همچنین در البرز جنوبی ،گسل مشا-فشم به صورت یک راندگی سراسری از نوع معکوس دیده می شود که حرکت های و مورفولوژی دامنه جنوبی از فعالیت های این گسل ناشی می شود…رشته اصلی البرز را از لحاظ جغرافیای طبیعی به سه بخش غربی، مرکزی و شرقی تقسیم میکنند.بخش غربی از دره سفید رود تا گردنه کندوان (دره های چالوس و کرج) ، مرکزی از  جاده چالوس تا دره حبله رود و البرز شرقی از  از جبله رود تا شاهرود. از شاهرود البرز به سمت شمال شرقی متمایل می شود… مهمترین یخچال های دائمی البرز در پای دیواره علم کوه قرار دارد که سیرک های آن اغلب در ارتفاع 4200 متری در دامنه رو به شمال دیواره اصلی قرار گرفته است.

 زاگرس: طول این رشته کوه از تنگه هرمز تا مریوان در نزدیکی مرز عراق حدود 1500 کیلومتر و عرض آن 260 کیلومتر تا 150 کیلومتر متغیر است . این کوه ها به علت قرار گرفتن در مسیر جریان های جوی  باران آور تشدید و یا تغییر مسیر آن ها ،نقش مهمی در ریزش های  باران در غرب ، جنوب غرب و مرکز ایران دارد. رشته کوه زاگرس به سبب وسعت و طول زیاد  حوضه های آبریز سه گانه دریای مازندران(سفیدرود)، ایران مرکزی(زاینده رود) و خلیج فارس (کرخه و کارون و دز )  از آن سرچشمه می گیرد. قله های زرد کوه ، اشترانکوه و دینار و دنا از جمله مرتفع ترین قله های ایران اند.

زاگرس عامل مهم ژئو مورفولژیک غرب ایران: زاگرس را از لحاظ ساختمانی و بر اساس نحوه و شدت تاثیر فرایند های تکتونیک*** به سه واحد  تقسیم کرده اند :1/واحد چین نخورده یا پست که بخشی از آن در زیر دشت خوزستان و بخشی در داخل خلیج فارس قرار دارد که جزئی از سکوی قاره ای  عربی محسوب می شود.2/زگرس چین خورده که میان بخش مرتفع و دشت خوزستان قرار دارد 3/ بخش مرتفع ،جبهه برخورد با ایران مرکزی قرار دارد، ساختمانی چین خورده، منظم و به موازت هم دارد…  که خط برخورد در واحد دگرگونی سنندج-سیرجان قابل مشاهده است.

پانویس

*طول جغرافیایی (به انگلیسی: Longitude)  (λ)

مختصات جغرافیایی شرقی-غربی است که در نقشه‌برداری و جهت‌یابی از آن استفاده می‌گردد. این مختصات، مکانی را بر اساس فاصله‌اش از یک نصف‌النهار اصلی نشان‌می‌دهد. عدد طول جغرافیایی، به صورت زاویه‌ای بین صفر و مثبت ۱۸۰ یا منفی ۱۸۰ درجه بیان می‌گردد. معمولاً (نه همیشه) برپایه قرارداد، اعداد مثبت نشان‌گر طرف شرق بودن نقطه نشان‌داده شده‌است.مبدا گرینویچ..هر ۱۵ درجه تغییر طول جغرافیایی یک «ساعت» محسوب می‌شود. این امر مبنای تعیین مناطق زمانی است.

اگر ما دور زمین (حدود ۲۵٬۰۰۰ مایل یا ۴۰۲۳۴ کیلومتر) را به ۳۶۰ درجه تقسیم کنیم، فاصله هر درجه عرض جغرافیایی یا طول جغرافیایی با درجه دیگر بر روی سطح زمین بیش از ۶۹ مایل یا ۱۱۱ کیلومتر می‌شود. البته هنگامی که به شمال یا جنوب خط استوا حرکت می‌کنیم، فاصله بین خطوط طول جغرافیایی کوتاه‌تر می‌شود تا زمانی که آنها در واقع در قطب با هم تماس پیدا می‌کنند. در ۴۵ درجه شمال یا جنوب خط استوا، یک درجه طول جغرافیایی حدود ۴۹ مایل (حدود ۷۹ کیلومتر) است

عرض جغرافیایی (به انگلیسی: Latitude) با نماد (φ)

 (فی)، در دستگاه مختصات جغرافیایی، اشاره به موقعیت شمالی-جنوبی یک نقطهٔ جغرافیایی بر روی کرهٔ زمین است این دستگاه، مختصات مکانی را بر اساس فاصله‌اش از خط استوا یا همان مدار (جغرافیا) صفر درجه می‌سنجد. عدد عرض جغرافیایی، زاویه‌ای است میان صفر (بر روی خط استوا) تا ۹۰ درجه در قطب‌ها. (مثبت یا منفی بودن این درجه معمولاً و نه همیشه) برپایهٔ قرارداد، اعداد مثبت نشان‌گر شمالی بودن نقطهٔ مورد نظر است.

زمین یک کره کامل نیست (و گویا در قطب‌ها کمی «تخت» شده‌است) مسافت فیزیکی هر درجه عرض جغرافیایی در همه جا یکی نیست. در استوا این مسافت ۱۱۱٫۳۱۹۵ کیلومتر و در نزدیک قطب‌ها ۱۱۱٫۱۲ کیلومتر است.

مانند طول جغرافیایی، هر درجه عرض جغرافیایی به ۶۰ دقیقه و هر دقیقه نیز به ۶۰ ثانیه بخش می‌شود. البته روش‌های دیگری نیز برای نشان‌دادن این عدد استفاده می‌شود.

**فشار هوا: 4/فشار و باد…97 درصد از هوای مجاور زمین در 30 کیلومتری جو قرار دارد.وزن یک ستون هوا در سطح دریا که ضخامت هوا در آنجا از همه جا بیشتر است، روی یک سانتیمتر مربع برابر با وزن 76 سانتی متر ستون جیوه یا یک کیلو گرم است.همین وزن است که از آن به فشار هوا تعبیر می شود. اختلاف سطح  موجب اختلاف فشار می شود و از فشار سنج برای سنجش ارتفاع هم استفاده می شود

***زمین‌ساخت یا تکتونیک (Tectonics) یکی از شاخه‌های زمین‌شناسی است که به مطالعهٔ تغییر شکل پوستهٔ زمین بر اثر تنش‌ها و کرنش‌های وارده در طول دوران‌های مختلف زمین‌شناسی می‌پردازد.[۱] هدف اصلی این رشته توجیه هندسه و نحوهٔ پیدایش سازه‌ها و ساختارهای زمین‌شناسی مانند طاقدیس‌ها، گسل‌ها، درزه‌ها و ناودیس‌هاست. از سوی دیگر، زمین‌ساخت به مطالعهٔ ساختار درونیِ زمین، چگونگی تشکیل رشته کوه‌ها، اقیانوس‌ها، زمین‌لرزه‌ها و دیگر رخدادهای سطح زمین می‌پردازد.

تکتونیک صفحه‌ای

نظریهٔ تکتونیک صفحه‌ای، که به حرکت تکه‌های پوستهٔ زمین در ابعاد قاره‌ای می‌پردازد، بخشی از این شاخه است. از این دانش برای مطالعهٔ نحوهٔ رخداد زلزله، زمین‌شناسی مهندسی و مطالعهٔ مخازن نفت و گاز استفاده می‌شود.

مفهوم زمین‌ساخت همچنین برای گفت‌وگو دربارهٔ حرکت آهستهٔ صفحه‌ها به‌کار می‌رود، که در آن مورد به آن بیشتر زمین‌ساخت صفحه‌ای یا رانش قاره‌ای گفته می‌شود. زمین‌ساخت همچنین به مباحث زلزله، صفحات قاره‌ای و پدیده‌هایی از این دست می‌پردازد.

منابع: