به راستی جنگ جهانی اول فصل جدیدی در تاریخ گشود :نخستین جنگ صنعتی همه گیر که پیشرفت علم و دانش را در خدمت ساخت سلاح های مرگبار بکار گرفت . جنگی که پنج قاره کره خاکی را در برگرفت و پیامدهای آن دامنگیر بیش از 70 درصد مردم جهان شد. با پایان جنگ هیچ چیز مانند گذشته نبود ، امپراتوری های بازمانده از سده های پیشین فروپاشید کشور های نوینی در اروپا ، آسیا و آفریقا سر برآورد و مرز کشور ها جدید توسط سازمان تازه بنیاد “جامعه ملل” مورد تایید قرار گرفت .
پدیده نو دیگری که بشکل گسترده بکار گرفته شد رسانه های همگانی بود . هر چند که نقش آنان در ابتدا “پروپاگاندا” برای بسیج مردمی بود اما زمانی که سربازان جوان هزار هزار در جبهه ها سلاخی شدند برخی از این جراید شروع به روایت جنگ و زندگی در جبهه ها کردند. از زشتی و پلیدی این جنگ، سبک های ادبی و هنری گوناگونی سر بر آورد و در دهه دوم سده بیستم اروپا را فرا گرفت
فهرست
پیشینه
جنگ کریمه و توازن قوای جدید در اروپا ، سر برآوردن امپراتوری دوم فرانسه
جنگ کریمه در سال های/ 56-1853/به شکست روسیه و پیروزی عثمانی و پشتیبانان آن، انگلستان و فرانسه انجامید .ناپلئون سوم ،امپراتور تازه به قدرت رسیده ، برای کینخواهی شکست فرانسه از روسیه در 1812 و دستیابی به جایگاه مهمتری در اروپا ، فرصت را مناسب دانست و با پیروزی در جنگ، توانست مستعمرات فرانسه در آفریقا گسترده تر کند و از این پیروزی ها ثروت هنگفتی به فرانسه سرازیر شد .با وجود اینکه فرانسه از هنگام جنگ های صلیبی اداره اماکن مقدسه مسیحی را در بیت المقدس بر عهده داشت و با روسها که ادعای رهبری دنیای ارتدکس را می کردند در کشاکش بود، اما در آستانه جنگ جهانی خطر آلمان ، فرانسه و انگلستان را به روسیه نزدیک کرد .
پیدایش آلمان جوان و متحد و اشغال پاریس
در نیمه سده نوزدهم کنفدراسیون شمال آلمان در گرد حکومت پروس زیر یک چتر متشکل شده و به همراه آلمان جنوبی کشوری مقتدر را بنیاد کردند و در جنگی که با فرانسه رخ داد نیروی آلمانی پاریس را اشغال و در کاخ ورسای پیمان صلحی را بر فرانسه تحمیل نمودند که یکی از مفاد آن واگذاری ایالت های ثروتمند غرب فرانسه به آلمان بود . بدین گونه در اواخر سده نوزدهم آلمان به قدرتمندترین کشور صنعتی اروپا تبدیل شد که از ارتشی مدرن و نیرومند برخوردار بود. آلمان با هدف استوار کردن نظم جدیدِ اروپایی، مذاکراتی را در برلن ترتیب داد و در پی آن افزون بر تسخیر چند سرزمین در آفریقا ،با دولت در احتضار عثمانی قراردادهای اقتصادی فراوانی بست از جمله امتیاز ساختمان راه آهن برلن -بصره را بدست آورد که راهگشای تجارت از راه خلیج فارس با شرق بود و نفوذ آلمان را درمنطقه نفتی میانرودان افزایش می داد . همچنانکه راه آهن دمشق به مکه را بنیاد کرد که مناطق مهم امپراتوری عثمانی را بهم پیوند داده و قدرت این دولت را در برابر نفوذ فرانسه و به ویژه انگستان افزایش می داد . آلمان در مدرن سازی و تجهیز نیروی دریایی فرتوت عثمانی هم نقش مهمی داشت. از همین روی پس از آغاز جنگ این کشور در کنار آلمان ایستاد.
اما میان عثمانی و آلمان ، امپراتوری اتریش مجارستان قرار داشت که سده ها با امپراتوری عثمانی در ستیز بود . هرچند این امپراتوری پیشنهاد تشکیل دولت واحد با آلمان را نپذیرفت ، اما پیوند زبان و فرهنگ این دو کشور اروپای مرکز ی رابهم نزدیک میکرد .از سوی دیگر اتریش کشورهای تازه استقلال یافته اروپای شرقی را چون بوسنی و صربستان را از آن خود میدانست و بر سر این مناطق با روسیه در ستیز بود و در این کشاکش به متحد نیرومندی چون آلمان سخت نیاز داشت.
جدال بر سر مستعمرات
امپراتوری انگلستان سده نوزدهم قدرتمندترین دولت مستعمراتی اروپا بود و سرزمین هایی از شرق اقیانوسیه و آسیا تا غرب آفریقا را در بر می گرفت . فرانسه هم با وجود سده ها جنگ و ستیز با انگستان ، توانسته بود برای خود در آفریقا و آسیا مستعمرات مهمی دست و پا کند ، اما سهم ایتالیا و به ویژه آلمان از این خوان یغما اندک بود .آلمان ها سخت در پی بازار های جدید، به سهم ناچیز خود اعتراض داشتند و خود را آماده تقسیم مجدد جهان می کردند و در این راستا نیروی نظامی و به ویژه نیروی دریایی شان از انگلستان پیشی گرفت .
عثمانی مرد بیمار اروپا : جنبش های ناسیونالیستی در شرق اروپا
در این میان امپراتوری عثمانی همچون موجودی رو به مرگ بود که گرگ های گرسنه در انتظار دریدن آن بودند: پس از دو جنگ بالکان روسیه و اتریش در پی دست اندازی به کشورهای تازه استقلال شرق اروپا بر آمدند. روسیه به خاطر همگونی قومی(اسلاو) و دینی(ارتدکسی) با اکثریت باشندگان این سرزمین ها، به این کشور ها چشم داشت ومنافعش با اتریش و پشتیبان آن آلمان ناساز بود.
ستیز دیگر کشور های مستعمراتی ،در خارج از اروپا بر سر سرزمین های “میانه دنیا /خاور میانه” و منابع تازه یافته نفت آن که سخت مورد نیاز کشور های صنعتی قرار داشت. افزون بر آن ، اهالی بومی این دیار اغلب عرب و مسلمان بودند . عثمانی آن ها را به جهاد علیه کفار دعوت می کرد و متفقین از جنبش های جداسری اعراب از قید عثمانی پشتیبانی می کرد.
اروپا در آستانه جنگ
هر چند کشور های صنعتی از خطر جنگ و نتایج وحشتناک دراز مدت آن نا آگاه نبودند ولی همچنان به گسترش صنایع نظامی ادامه می دادند و امیدوار بودند به یاری آن در چانه زنی با هماوردن اقتصادی خود جایگاه استوار تری برایدست و پا نمایند. حتی تا تابستان 1914 دیپلمات ها در پی گفتگو با همتا های خود در کشور های رقیب بودند و مردم اروپا هرگز تصور فاجعه ای که در راه بود را نمی کردند. مردم به زندگی عادی خود مشغول بودند و دولتمردان در پی ستیز لفظی با همسایگان.
آغاز جنگ
جنگ با یک اتفاق کوچک آغاز شد. در تابستان 1914یک دانشجوی ناسونالیست صرب ، ولیعهد امپراتور اتریش را در پایتخت بوسنی ترور کرد. و به دنبال آن اتریش که به سرزمین های جنوبی چشم داشت ، به صربی اعلان جنگ داد . آلمان به حمایت اتریش و روسیه به پشتیبانی صرب ها برخاست و اتریش با حمایت آلمان ، صربی را اشغال می کند .
روسیه در پشتیبانی از صربی ، به بسیج نیرو دست زد .شمار سربازان روس شش میلیون برآورد می شد. اما ساختار عقب مانده ارتش تزاری اجاره حرکت فوری آنها را به سوی جبهه نمی داد. با آگاهی از این ناتوانی ، آلمان فرصت را مناسب یافنه بیش از یک میلیون سرباز به مرزهای فرانسه فرستاد تا با یک یورش برق آسا این کشور را تسخیر نموده و سپس به جبهه شرق و روبرویی با روسیه بپردازد .
حمله آلمان و پیشرفت تا نزدیکی پاریس
چندین سال ستاد ارتش آلمان برا روی نقشه جنگ با فرانسه کار کرده بود و طرح یورش برق آسائی را تدارک دیده بود . دسترسی به مرز های دشمن از طریق سوئیس یا بلژیک امکان پذیر بود و آلمان ها بلژیک را که سرزمینی مسطح بود انتخاب کردند ، هرچند که این کشور بی طرفی خود را اعلان کرده بود . بیش از یک میلیون سرباز با راه آهن به مرز ها منتقل شدند ، اما پایگاه نظامی لیژ در بلژیک برای مدتی یورش آلمان ها را به تاخیر انداخت و در این مدت انگلستان که حافظ بی طرفی بلژیک بود وارد جنگ شد و همراه ارتش فرانسه یورش آلمان ها را به پاریس به عقب راند . طرح آلمان با شکست روبرو شد، جنگ سریع به جنگی ایستا بدل شد: و فرانسه جبهه ای به طول 700 کیلومتر از دریای شمال تا کوه های آلپ را سنگر بندی کرد .آلمان ها نیز به نوبه خود به سنگر بندی دست زدند و جنگی طولانی و مرگبار آغاز شد و در طول چهار سال چندین هزار سرباز در سخت ترین شرایط با موش های صحرایی و بیماری های گوناگون در سنگر ها جان باختند. جنگ سنگر ها که در مناطقی حتی 200 متر هم از یکدیگر فاصله نداشت با جدید ترین تسلیحات تاریخ انجام میشد ، رگبار مسلسل و استفاده از توپ و تانک و هواپیما و استفاده از گاز های شیمیایی شمار کشتگان را می افزود ، بدون اینکه بتواند سرنوشت جنگ را یکسره نماید.
ورود عثمانی به جنگ
پشتیبانی و نفوذ آلمان در دو امپراتوری اتریش و عثمانی موجب نزدیکی دو دشمن دیرینه به یکدیگر شد . عثمانی که سرزمین های اروپاییش را از دست داده بود ، به امید استوار کردن دوباره پایه های امپراتوری به اتحاد مرکز پیوست .و برای کاهش فشار از آلمان در جبهه روسیه ، جبهه جدیدی در قفقاز گشود .روس ها با کمک ارمنی های قفقاز به یورش عثمانی پاسخ دادند و البته ارمنی ها در چند سال بعد تاوان سنگینی به جرم ایستادگی در مقابل عثمانی پرداخت کردند .شمار ارمنی های رانده شده از وطن/ازسال1915 تا 1923/ و تلفات آنها را در مسیر تبعید تا 1/5 میلیون خوانده اند. این رخداد نخستین کشتار دسته جمعی سده بیستم بشمار می آید.
افزون بر گشودن جبهه قفقاز، عثمانی برای بیرون راندن نیروهای انگلستان از مصر به این کشور یورش برد و با گشودن این دو جبهه عملا وارد جنگ شد.
جهانی شدن جنگ و رود آسیا ، اقیانوسیه، آفریقا و آمریکا
بدین گونه جبهه های جنگ از مرزهای اروپا گذر کرد و به زودی چهار گوشه جهان را در برگرفت : کشور های اروپایی دست به بسیج نیرو در مستعمرات زدند : درافریقا فرانسه بیش از 2 میلیون ، انگلستان 1… و آلمان … سرباز به جبهه جنگ فرستادند . در آسیا هم انگلستان دست به تجهیز نیرو از مستعمراتش زد و سربازان ، هندی ، استرالیایی و حتی زلانو وارد جنگ شدند . از سوی دیگر ژاپن در دهه گذشته با روسیه در ستیز بود ، از فرصت استفاده کرده بخشی از چین و منچوری را تسخیر نموده وارد جنگ جهانی شد . مدتی نگذاشت که با حمله نیرو دریای آلمان به کشتی های تجاری آمریکایی( پشتیبان مالی فرانسه و انگلیس) و برزیلی که مواد غذایی به کشورهای در جدال با آلمان نقل میکرد، این دو کشور از قاره آمریکا هم وارد جنگی شدند .جنگ اول جهانی برای نخستین بار بر زندگی بیش از 7/8 باشندگان این کره خاکی تاثیر مستقیم داشت .
ویژگی های جنگ اول جهانی
از جنگ سریع تا جنگ گسترده و غیر متحرک/جنگ سنگر ها
نخستین جنگ صنعتی بکار گیری مسلسل ، توپ،تانک، زیردریایی ، مین های دریایی، بالن های شناسائی، هواپیما ،گاز های شیمیایی به اضافه کامیون و راه آهن برای انتقال نیرو.
استخراج گسترده نفت و نقش مهم آن در سرنوشت جنگ. به ویژه در مورد زیردریایی های جنگی
بکار گیری غیر نظامیان و به ویژه زنان در پشت جبهه و کارخانه های اسلحه سازی ،موجب افزایش حضور زنان در محیط کار و فضای اجتماعی شد. اختراع ماشین لباسشویی یاری زیادی در این زمینه بود.
پایان جنگ و برخی از نتایج مهم آن
-بیش از 19 میلیون کشته ، 10 میلیون غیر نظامی و 9.8 میلیون نظامی . شمار زخمی ها را بیش از 20 میلیون برآورد شده است.
-فروپاشی امپراتوری ها ی عثمانی ، اطریش و مجارستان، روسیه تزاری
– تقسیم مناطق نفوذ و مستعمرات کشور های پیروز فرانسه و به ویژه انگلستان . کشور های ایتالیا و آمریکا نیز در این زمره بودند .نقش آمریکا در کنفرانس صلح با طرح چهارده ماده ای رئیس جمهور ویلسون ، پررنگ تر شد.
-پیدایش اتحاد جماهیر شوروی .این کشور به قول خود برای استقلال ملت های غیر روس پایبند نماند و مرزهای روسیه تزاری را حفظ کرد.
-استقرار نظام جمهوری در آلمان ، اتریش ، فنلاند ،لهستان ، چکسلواکی.
-پیمان های صلح
نخستین معاهده صلح در تابستان 1919 در ورسای میان کشور پیروز برگزار شد که در آن آلمان مقصر جنگ شناخته گردید و به پرداخت غرامت جنگی و از دست دادان بیش از 20 درصد از خاکش و 10 درصد از جمعیتش انجامید . متصرفات عثمانی یا استقلال یافتند و یا به منطقه نفوذ فرانسه و انگلستان تبدیل شدند .این پیمان نشانگر صلح ناممکن در میان کشور های اروپایی بود و یکی از عوامل جنگ جهانی بعدی.
. -معاهده مهم دیگری بعد از پیروزی ترکان جوان به رهبری مصطفی کمال در سرو( sèvre) دز تابستان 1920 انجام شد و کشورهای اروپایی حدود مرز های ترکیه جدید را به رسمیت شناختند.
برای اگاهی بیشتر از جنگ جهانی نحست به پیوند روبرو نگاه کنید .به زبان انگلیسی
منابع
